Haritalar, yeryüzündeki mekânların sembolik bir dil aracılığıyla gösterilmesini sağlayan araçlardır. İnsanların yerleşim alanlarını, doğal unsurları, siyasi sınırları ve çeşitli coğrafi bilgileri görselleştirerek anlamalarını kolaylaştırır. 9. sınıf coğrafya müfredatında harita, mekânın sembolik dili olarak ele alınır ve haritaların kullanımı, sembolleri ve ölçekleri öğrenilir.

9. Sınıf Mekânın Sembolik Dili: Harita Testleri

9. Sınıf Mekânın Sembolik Dili: Harita Ders Notu (Yeni Müfredat)

• Coğrafya biliminin en önemli unsurlarından biri haritalardır.
• Gündelik hayatta teknolojik gelişmelerle daha sık kullanılmaya başlayan harita, bakmak kadar anlamayı da gerektirir.
• Harita okuryazarlığı becerisinin kazanılması coğrafi olguların mekânsal yerlerini kavramayı kolaylaştırır.
• Dünya’nın tamamının ya da bir bölümünün kuş bakışı görüntüsünün belirli bir ölçek dâhilinde küçültülerek düzlem üzerine aktarılmasına harita denir.
• Herhangi bir yerin kuş bakışı görüntüsünün ölçeksiz yapılan çizimlerinin düzlem üzerine aktarılmasına kroki denir.
• Harita bilimine kartografya denir.Haritalar düzleme aktarılırken birtakım sorunlar ortaya çıkar:
• Dünya’nın şeklinden kaynaklanan sorunlar arasında “Haritalarda bozulmalar meydana gelir” ifadesi haritacılığın en önemli problemlerinden biridir. Küresel yüzeyi düzleme aktarırken uzunluk, alan ve açı bozulmaları meydana gelir.
• Dünya yüzeyinin dağlara, ovalara, platolara sahip olması düzleme birebir aktarmayı engeller. Bu durum haritadaki izdüşüm ile gerçek alan arasındaki farkı ortaya çıkarır.
• Dağlık ve engebeli olan İsviçre, Norveç, Şili, Nepal gibi ülkelerde gerçek alan ile izdüşüm alanı arasındaki fark çok iken Hollanda, Mısır, Libya gibi ülkelerde azdır.

Haritalar Nasıl Okunur?

A) Harita Türleri

Genel Haritalar:

• Hem doğal hem de beşerî unsurların kullanıldığı haritalardır.
• Fiziki Haritalar (Dağlar, ovalar, akarsular vb.)
• Siyasi (İdari) Haritalar (İlçe, il, ülke vb. sınırlar)
• Atlas Haritaları
• Topografya Haritaları

Tematik Haritalar:

• Belirli bir konu için hazırlanmış haritalardır.
• Toprak Haritası, Jeoloji Haritası, Turizm Haritası, Maden Haritası, Tarım Ürünleri Haritası, Ulaşım Haritası, Nüfus Haritası, İklim Haritası, Bitki Örtüsü Haritası

Bütün Haritalarda Yapılan İşlemler:
Uzunluk ve alan hesaplama
Konum belirleme
Yön bulma

Fiziki Haritalarda Yapılan İşlemler:
Eğim hesaplama
Profil çıkarma
Yükselti bulma

B) Coğrafi Koordinatlar

Herhangi bir yerin Dünya üzerinde bulunduğu yere coğrafi konum denir. Konum herhangi bir yerin ya da varlığın adresidir. Günümüzde özellikle bilmediğimiz bir yere gideceksek arkadaşımıza “konum atsana” diyoruz. Bu sayede gideceğimiz yere kolaylıkla gidebiliyoruz.

Dünya’da coğrafi koordinat sistemini (enlem ve boylam) kullanarak konum belirleyen ilk kişinin Hipparkos olduğu kabul edilir.

Enlem:

• Bir merkezin Ekvator’a olan uzaklığının açı değerine enlem denir. Derece (°), dakika (′) ve saniye (″) cinsinden ifade edilir.

Boylam:

• Bir merkezin başlangıç meridyenine olan uzaklığının açı cinsinden değerine boylam denir. Boylamlar da aynı enlemler gibi derece (°), dakika (′), saniye (″) cinsinden ifade edilir.

Zaman Kavramı

• Dünya’nın batıdan doğuya dönmesi ve güneşin ufuktaki konumunun değişmesi zaman kavramının oluşmasını sağlamıştır.
• 24 saatlik zaman dilimine gün adı verilir. Güneş tam tepe noktasına ulaştığında yerel saat 12.00’dir. İnsanlar eskiden beri zamanı belirlemek için çalışmalar yapmıştır.
• Mevsimlere göre, hayvanların yavrulama zamanlarına göre kriterler belirlenmiştir. Güneş saati icat edilmiş ve ardından günümüzdeki modern saatler kullanılmaya başlanmıştır.

Yerel Saat ve Hesaplamaları:

• Bir boylam üzerinde güneşin tepe noktasında olduğu anı 12.00 kabul ederek ayarlanan saate yerel saat denir. Yerel saat daha çok dini vakitlerin belirlenmesinde kullanılır.
• Aynı boylam üzerindeki merkezlerde yerel saat aynıdır.
• Dünya batıdan doğuya doğru döndüğünden doğuda yerel saat ileridir. Batıda ise yerel saat geridir.

A) Yerel Saat Hesapları

B) Güneş’in Doğuş – Batış Saati

Bu tip sorularda gündüz süresinin eşit olduğu yerler karşılaştırılır. Bu nedenle tarih olarak 21 Mart – 23 Eylül (ekinoks) verilir veya aynı enlemdeki yerler karşılaştırılır. Batış soruluyorsa 12 saat eklenir. Doğuş soruluyorsa 12 saat çıkarılır.

Bu tarihler dışındaki sorularda gece ya da gündüz süresi verilir.

Uluslararası Saat ve Saat Dilimleri

• Uluslararası ilişkilerde kolaylık ve uyum sağlamak amacıyla saat dilimleri oluşturulmuştur.

• Dünya’da 360 boylam bulunduğundan ve 1 saat 15 boylama karşılık geldiğinden 360 ÷ 15 = 24 farklı saat dilimi vardır. Doğu Yarım Küre’dekiler +, Batı Yarım Küre’de olanlar – olarak numaralandırılmıştır. Saat dilimini bulmak için boylam numarasını 15’e bölerek sonuca ulaşırız. Fakat kalan sayı 8 ve daha büyük ise sonuca +1 ekleriz.

Ulusal Saat

• Bir ülkenin tamamında ya da bir bölümünde kullanılan ortak saate ulusal saat denir. Amaç, ülke içinde yaşanabilecek karışıklıkları önlemektir. Ülkeler saatlerini 15° ve katları meridyenlerine göre ayarlar. Doğu-batı yönünde geniş olan Rusya, ABD, Kanada, Avustralya gibi ülkeler aynı anda birden fazla ulusal saat kullanır. Türkiye doğu-batı yönünde fazla geniş olmadığından aynı anda tek bir ortak saat kullanır.
• Türkiye’de 2016 yılına kadar ileri-geri saat uygulaması yapılmış, daha sonra Bakanlar Kurulu Kararı ile geri saat uygulamasından vazgeçilmiş ve 45° Doğu meridyeninin saatinin yıl boyunca kullanılması kararlaştırılmıştır.

Tarih Değiştirme Çizgisi

• 180° boylamına tarih değiştirme çizgisi denir. Bu çizgi diğer boylamlar gibi düzgün uzanmaz. Ülkelerin zaman farklarından dolayı zaman zaman çizgi ülke sınırlarına göre bir miktar doğu ya da batıya kaydırılır. Tarih değiştirme çizgisi bir yerden bir yere geçildiğinde gün atlanır ya da 1 gün geriye gidilir.

C. Projeksiyon Yöntemleri

1. Silindirik Projeksiyon

• Ekvator ve çevresinde bozulma en azdır. (0° – 30°)
• Brezilya, Kongo, Endonezya, Malezya gibi Ekvator’a yakın ülkelerde en iyi sonucu verir.
• Açı koruyan projeksiyondur.
• Kutuplara gidildikçe bozulmalar artar.

2. Konik Projeksiyon

• Orta kuşağın gösterimi için kullanılır. (30° – 60°)
• Türkiye, Çin, İspanya, Almanya, Japonya, Arjantin, ABD, İtalya gibi orta kuşak ülkelerinin gösteriminde kullanılır.
• Alan koruyan projeksiyondur.
• Kutuplara ve Ekvator’a gidildikçe bozulmalar artar.

3. Düzlem Projeksiyon

• Kutuplar ve çevresinin gösteriminde kullanılır. (60° – 90°)
• Antarktika, Rusya, Kanada, Norveç, Finlandiya, Grönland’ın gösteriminde kullanılır.
• Uzunluk koruyan projeksiyondur.
• Ekvator’a gidildikçe bozulmalar artar.
• Dar alanların gösteriminde kullanılır.

D. Ölçek

• Haritalarda kullanılan küçültme oranına ölçek denir.

Ölçek Türleri

Kesir Ölçek

• Pay ve paydadan oluşan ölçeklerdir.
  • Örnek: 1 / 250.000 ​, 1 / 300.000​ gibi.
• Pay, harita uzunluğuna (Hu) karşılık gelir ve her zaman “1” olmalıdır.
• Payda, gerçek uzunluğu (Gu) gösterir.
• Payda büyüdükçe harita ölçeği küçülür.
• Harita fotokopi vb. yollarla büyütülüp küçültüldüğünde geçerliliğini kaybeder. Değerleri yanlış gösterir.

Çizik Ölçek

• Eşit aralıklarla ayrılmış doğru parçası üzerindeki ölçeklerdir.
• 
• Çentikler arası aksi bir durum belirtilmedikçe 1 cm’dir.
• Birimi genellikle kilometre (km)’dir. Ancak metre (m), dekametre (dam), hektometre (hm) olabilir.
• İki merkez arası kuş uçuşu uzunluk kolayca ölçülebilir.
• Fotokopi vb. yollarla büyütülüp küçültüldüğünde bozulmaya uğramadığından daha kullanışlıdır.

Ölçeklerin Karşılaştırılması

• Ölçek değişse de bir yerin:
  • Gerçek alanı
  • Gerçek uzunluğu
  • Yükselti değeri
  • Enlem-boylam değeri
  • Eğim derecesi değişmez.
• Ölçeklerde payda büyüdükçe ölçek değeri küçülür. Arasında ters orantı vardır. Örneğin bir yaş pastayı 1/4 olarak değil de 1/8 oranında pay ettiğimizde bize daha küçük bir dilim düşer. Görünüşte 8 büyük olsa da içerikte daha küçüktür.
• Ölçek sabit kaldığı takdirde tabloda verilen bilgilerden hiçbiri değişmez.

Haritalarda Uzunluk ve Alan Hesaplamaları

Uzunluk Hesaplama

• 10’ar 10’ar büyür ya da küçülür.
• Gerçek uzunluk (GU) genellikle km cinsinden verilir.
• Harita uzunluğu (HU) genellikle cm cinsinden verilir.
• Ölçeğin Paydası (ÖP) genellikle cm cinsinden verilir.
• 

Alan Hesaplama

• 100’er 100’er büyür ya da küçülür.
• Gerçek alan (GA) genellikle km² cinsinden verilir.
• Harita Alanı (HA) genellikle cm² cinsinden verilir.
• Formül:  GA=HA×(ÖP)²
• Uzunluk 2 kat büyürse, alan 4 kat büyür.
• 

Haritalarda Dağılışları Gösterme Yöntemleri

Noktalama Yöntemi

Mekansal veriler nokta olarak gösterilir.

• Volkanik dağlar
• Sanayi tesisleri
• Evler – okullar
• Çeşmeler – kuyular
• Zirveler
• Büfeler – direkler

Çizgi Yöntemi

Mekansal veriler çizgi olarak gösterilir.

• Fay hatları
• Akarsular
• Demir yolları
• Kara yolları
• Sınırlar
• Rüzgar yönleri

Alan Yöntemi

Mekansal veriler alan olarak gösterilir.

• Orman alanları
• Okyanuslar – denizler – göller
• Ovalar – platolar
• Tarım alanları
• Sanayi bölgeleri
• İller – ilçeler

Başlıca Dağılış Haritaları

Koroplet Haritalar

• Haritalarda görselleştirme, elde edilen verilere göre yapılır. Coğrafi bölgeleri ve alanları farklı şekilde göstermek için kullanılır. Örneğin, Türkiye nüfus yoğunluğunun açık kahverengiden koyu kahverengiye doğru renklendirilerek gösterilmesi.

Korokromatik Haritalar

• Elde edilen verilerin niteliksel farklarına göre görselleştirilmesiyle olur. Alansal dağılış sağlanır. Örneğin, Türkiye’de bor bulunan şehirlerin renklendirilerek gösterilmesi.

Noktalama Haritaları

• Verilerin sembol ile gösterildiği haritalardır. Nokta, üçgen, yıldız olabilir. Örneğin, Türkiye’de bulunan büyükbaş hayvan sayısını göstermek için her 10.000 hayvana bir nokta konularak mekânsal dağılım gösterilmesi.

Akış Haritaları

• İki veya daha fazla yer arasında olan hareketi göstermek için kullanılır. Örneğin, Türklerin Orta Asya’dan yaptığı göçlerin yoğunluklarına göre ince ve kalın çizgilerle gösterilmesi.

Oransal Sembol Haritaları

• Verinin özelliğine göre farklı boyutlarda sembollerin kullanılmasıyla elde edilir. Örneğin, Türkiye’nin orman yangını miktarlarına göre dairesel grafiklerin kullanılması.

İzometrik ve İzopleth Haritalar

• İzometrik haritalar sayısallaşan değerin aynı olanlarını birleştirmesi ile elde edilen haritalardır. Örneğin, Türkiye’de sıcaklığın dağılımını gösteren haritalar (izotips, izobar, izoterm).
• İzopleth haritalar ise eş değerlere sahip alanlara göre oluşturulurlar.

Kartogram Haritalar

• Verilerin değerine göre görsellerin boyutlandırılmasıdır. Örneğin, Dünya’da bitki türleri sayısına göre ülkelerin durumu.

Haritada Yükselti ve Yer Şekilleri Nasıl Gösterilir?

Yer şekillerini haritaya aktarmak için farklı yöntem ve tekniklerden yararlanılmaktadır. Bu yöntemler:

• Renklendirme yöntemi
• İzohips (eş yükselti eğrisi) yöntemi
• Kabartma yöntemi

Renklendirme Yöntemi

Fiziki haritalarda yükselti basamaklarının renklerle gösterildiği yöntemdir. Yükselti ile beraber derinlik de gösterilebilir. Derinlik arttıkça mavinin tonu koyulaşır.

Renkler yükselti basamağının karşılığıdır. Bir bölgenin yeşil olması alçak olduğu anlamına gelir. Orman olduğu anlamına gelmez.

Bir bölgenin kahverengi olması yüksek olduğu anlamına gelir, dağlık olduğu anlamına gelmez.

Dağın, ovanın, platonun, ormanın sabit rengi yoktur. Yükselti aralıklarının rengi vardır.

İzohips (Eş Yükselti Eğrisi) Yöntemi

Deniz seviyesinden itibaren (0 metre) aynı yükseklikteki noktaların birleştirilmesi ile elde edilen iç içe kapalı eğrilere izohips denir. İzohipsle yapılan haritalara topografya haritası denir.

• İzohipsler birbirini kesmez.
• Birbirini çevrelemeyen komşu izohipslerin yükselti değerleri aynıdır.
• Haritalarda izohipsler arasındaki yükselti farkı (eküidistans) sabit kalır, ancak ölçeğe göre bu değer değişir.
• En içteki izohipsler genellikle ▲, ●, ★, ✖, + gibi simgelerle gösterilir; bu simgeler zirve ya da doruk noktalarını temsil eder.
• Akarsular ve yollar izohipsleri dik açıyla kesebilir.
• Kıyı çizgisinden itibaren 200 metre derinliğe kadar uzanan alanlara kısaca “kıta sahanlığı” denir.

İzohipslerin Özellikleri

Kabartma Yöntemi

• Yeryüzü şekillerini üç boyutlu olarak gösteren bir tekniktir. Diğer yöntemlere kıyasla gerçeğe en yakın sonuçları sunar.
• Yapım maliyetlerinin yüksek olması ve taşınmasının zor olması nedeniyle yaygın olarak tercih edilmemektedir.
• Kabartma haritalar genellikle okullarda ve askeri alanlarda kullanılmaktadır.

Not: Gölgelendirme ve tarama yöntemleri, geçmişte yer şekillerini göstermekte kullanılan tekniklerdir, ancak günümüzde bu yöntemler tek başına pek kullanılmamaktadır.

Çözümlü Örnek Test Soruları

Soru 1:
Haritalar yeryüzündeki coğrafi bilgileri hangi yöntemle aktarır?

A) Renkli resimlerle
B) Üç boyutlu maketlerle
C) Semboller ve ölçeklerle
D) Yazılı açıklamalarla
E) Fotoğrafik görüntülerle

Çözüm:
Haritalar, yeryüzündeki coğrafi bilgileri semboller ve ölçekler kullanarak aktarır. Bu semboller, çeşitli doğal ve beşeri unsurları temsil eder ve ölçek, haritanın ne kadar küçültüldüğünü gösterir.

Cevap: C

Soru 2:
Aşağıdakilerden hangisi bir haritanın olmazsa olmaz unsurlarından biridir?

A) Başlık
B) Yazı fontu
C) Grafik tasarım
D) Üç boyutlu görüntü
E) Kapsamlı açıklama

Çözüm:
Bir haritanın en önemli unsurlarından biri başlıktır. Başlık, haritanın neyi gösterdiğini belirler. Haritada başlık, ölçek, yön oku ve lejant gibi unsurlar mutlaka yer almalıdır.

Cevap: A

Soru 3:
Bir haritada, yeryüzü şekillerinin yükseklik farklarını göstermek için hangi yöntem kullanılır?

A) İzohips eğrileri
B) Renk kodlaması
C) Noktasal işaretler
D) Ölçek hesaplaması
E) Yön oku

Çözüm:
İzohips eğrileri, haritalarda yeryüzü şekillerinin yükseklik farklarını göstermek için kullanılır. İzohipsler, aynı yükseklikteki noktaları birleştirir ve dağlar, vadiler gibi yer şekillerini anlamaya yardımcı olur.

Cevap: A

Soru 4:
Bir harita üzerinde deniz seviyesine göre yükseklik nasıl sembolize edilir?

A) Yön oku ile
B) Farklı renkte boyamalarla
C) Metin açıklamalarıyla
D) Çizgisel sembollerle
E) Fotoğraflarla

Çözüm:
Bir harita üzerinde deniz seviyesine göre yükseklik, genellikle farklı renkte boyamalarla sembolize edilir. Örneğin, yüksek alanlar kahverengi, alçak alanlar ise yeşil ya da mavi tonlarda gösterilir.

Cevap: B

Soru 5:
Haritalarda kullanılan ölçek, aşağıdaki özelliklerden hangisini ifade eder?

A) Haritadaki mesafelerin gerçek dünya ile olan oranını
B) Haritadaki sembollerin anlamlarını
C) Haritanın hangi yüzyılda yapıldığını
D) Haritayı çizen kişinin adını
E) Haritanın hangi bölgeyi gösterdiğini

Çözüm:
Haritalarda kullanılan ölçek, haritadaki mesafelerin gerçek dünyadaki mesafeye oranını ifade eder. Bu oran, haritanın ne kadar küçültüldüğünü gösterir ve haritayı doğru yorumlamak için önemlidir.

Cevap: A