Bir sözcüğün anlamı ve yapısı değişmeden parçalanamayan en küçük birimine “kök” denir.
Kökler, anlamlı ve değişmez bir yapıya sahip ses birlikleridir.
Kök bulunurken sözcükteki bütün ekler çıkarılır.
“Sevilmemişti”, “birlikleridir” ve “benimsedim” sözcüklerini parçalayıp köklerini bulalım.
Not: Doğadaki varlıkların seslerini taklit etmeyle ortaya çıkmış olan “yansıma sözcükler” isim kökü sayılır: şır, güm, pat, şır, vız…
Köklerin özelliklerini şöyle açıklayabiliriz:
- Türkçe köklerin büyük kısmı tek hecelidir.
- Kökler, en küçük anlamlı ses birlikleridir.
- Her kökün tek biçimi vardır.
- Kökler önceden var olan yani sonradan yapılmamış dil birlikleridir.
- Sözcüğün biçim bakımından ana birimi köktür.
- Türkçede kökler, sözcüğün başında bulunur.
- Bütün köklerden anlamca farklı yeni sözcükler türetilebilir.
Kök, isim (ad) ve fiil (eylem) olarak ikiye ayrılır:
1) İsim Kökü
Canlı ve cansız varlıkları, düşünce, duygu, olay ve durumları adlandıran köklerdir. İş, oluş, hareket bildirmez, “-mak, -mek” ekini almaz.
Aşağıda verilen sözcüklerin yanlarında kökleri yazmaktadır.
- Susadı – Su
- Kanamıştı – kan
- Karanlık – Kara
- Sözcük – Söz
- Yoklama – Yok
- Özetlemek – Öz
- Bağlantı – Bağ
- Sözcük – Söz
- Yaşlanmak – Yaş
2) Fiil Kökü
Bir işi, oluşu ve hareketi bildiren köklerdir.
Fiil kökleri mastar eki “-mak,—mek” ekini alır.
Fiil kökleri, emir kipi hariç cümlede eksiz kullanılamaz.
Fiil kökleri yazılırken sonlarına kısa çizgi (—) konur.
Kısa çizgi (—), “mak, -mek” ekini karşılar.
Bir sözcüğün kökü bulunurken sözcükteki ses olayları yani “ünlü düşmesi , ünsüz yumuşaması , ünsüz düşmesi” dikkate alınmalıdır.
- Gelinlik – Gel-
- Dondurucu – Don-
- Gezdirdi – Gez-
- Uçaklar – Uç-
- Bilgili – Bil-
- Görünmek – Gör-
Ortak Kök
Türkçede hem isim hem de fiil olarak kullanılabilen köklerdir.
Ortak köklerin isim kökü mü, fiil kökü mü olduğu cümledeki anlamından ortaya çıkar.
Ortak kökler, aralarında anlam ilişkisi olan köklerdir.
“İki ülke savaştı.” cümlesinde “savaş—”fiil köküdür;
“Savaşı durdurmak gerek.” cümlesinde ise “savaş” isim köküdür.
İki kök arasında anlam ilişkisi olduğu için “savaş” sözcüğü ortak köktür.
Şu sözcükler de ortak köke örnektir: güreş / güreş—, barış / barış-, tat / tat-, göç / göç-, sıva /sıva-, kuru / kuru-, eski /eski-
Sesteş Kök
Yazılış ve söylenişleri aynı olan fakat anlamları farklı olan köklerdir.
Sesteş köklerin isim kökü mü, fiil kökü mü olduğu cümledeki anlamından ortaya çıkar.
Sesteş kökler, aralarında anlam ilişkisi olmayan köklerdir.
“Söylenenlere çok güldü.” cümlesinde “gül—” fiil köküdür; “Bana bir gül verdi” cümlesinde ise “gül” isim köküdür. İki kök arasında anlam ilişkisi olmadığı için “gül” sözcüğü sesteş köktür.
Şu sözcükler de sesteş köke örnektir: al / al- , dal / dal-, kız / kız-, yüz / yüz-…
Örnek:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem, kökü bakımından ötekilerden farklıdır?
A) Balıkların bir kısmını pişirmişlerdi.
B) Üşüttüğü için boynu, beli tutulmuştu.
C) Bahçedeki çiçekleri yeni sulamışlardı.
D) Su kovasını bahçedeki çeşmeden doldurmuştu.
E) Köpek yavruları bahçede boğuşuyordu.
Çözüm: A seçeneğindeki ”pişirmişlerdi” sözcüğünün kökü “piş-” fiili, B seçeneğindeki “tutulmuştu” sözcüğünün kökü “tut-” fiili, D seçeneğindeki “doldurmuştu” sözcüğünün kökü “dol-” fiili, E seçeneğindeki “boğuşuyordu” sözcüğünün kökü “boğ-” fiilidir. C seçeneğindeki “sulamışlardı” sözcüğün kökü ise “su” sözcüğüdür ve isimdir. Cevap C seçeneğidir.
