KAYAÇLAR VE YER ŞEKİLLERİ
Yer Kabuğunun Malzemesi; Kayaçlar
Çeşitli minerallerin sonucunda oluşan katı yapılara kayaç denir. İçindeki minerallerin oranını; renk, parlaklık, gözeneklilik, sertlik ve geçirimlilik gibi özelliklerini belirlemektedir. Buna göre, yer kabuğu farklı özellikteki kaya ve kayaçlardan oluşmuştur.
Kayaçların Döngüsü Nasıl Olur?
Yerkürenin ilk oluşumunu düşünürsek dış kabuğun soğuyarak katılaştığını hatırlarız. Yani bu demek oluyor ki yerin magma dediğimiz lavları soğumuş ve ilk olarak magmatik kayaçlar oluşmuştur. Bu kayaçların sıcaklık, nem ve yağış olayları ile dış kuvvetlerin aşındırması sonucunda ufalanarak alçak çukur alanlarda birikmesiyle tortul kayaçlar oluştu.
Magmatik kayaçlar ile tortul kayaçlar yerin derinliklerindeki magmaya temas ettiği yerden yüksek sıcaklık ve basınca maruz kalarak başkalaşmış ve sonuçta metamorfik (başkalaşım) kayaları oluşmuştur.
Manto içindeki akıntılar ve levha hareketleri sonucunda oluşan kırık ve çatlaklardan yol bularak yer kabuğunun içine sokulup veya yer üstüne çıkıp püskürmesi sonucunda soğuyup katılaşan kayaçlar ise volkanik – püskürük kayaçları oluşturmuştur. Bu döngü günümüzde hâlâ devam etmektedir.
Oluşumuna göre kayaçlar üç gruba ayrılır.
KAYAÇLAR
Püskürük (Mağmatik, Katılaşım)
- Dış püskürük
- İç püskürük
Tortul (Sedimenter)
- Mekanik tortul
- Kimyasal tortul
- Organik tortul
Başkalaşım (Metamorfik)
1. Püskürük (Magmatik – Katılaşım) Kayaçlar
Eriyik hâldeki magmanın soğuyup katılaşması sonucunda oluşmuş kayaçlardır. İç püskürük ve dış püskürük kayaçlar diye ikiye ayrılır.
a) İç Püskürük Kayaçlar
Magmanın yer kabuğunun üstüne çıkamayıp çatlak veya boşluklarında birikip soğumasıyla oluşmuş kayaçlardır. Yerin derinliklerinde yavaş soğudukları için iri kristalli olurlar. Granit, siyenit, diorit, ve gabro başlıca iç püskürük kayaç örnekleridir.
b) Dış Püskürük Kayaçlar
Magmanın yer kabuğunun çatlaklarından yukarı çıkarak yer üstünde soğumasıyla oluşmuş kayaçlardır. Yer üstüne çıkan lavlar hızla soğuduğundan kristalleri ya ince olur ya da oldukça şekilsiz (amorf) olur. Camsı görünüme sahip olanları da vardır. Başlıca dış püskürük kayaçlar; bazalt, andezit, trakit, obsidyen (volkan camı), tüfler, volkan külleri, volkan çakılı (lapilli), volkan bombası, ponza (sünger taşı)‘dır.
2. Tortul (Sedimenter) Kayaçlar
Yer yüzeyinde akarsuların, rüzgarların, dalgaların taşıyıp biriktirdiği veya erozyonla taşınan toprak ve kayaların birikmesiyle oluşmuş kayaçlardır. Deniz, göl, vadi içleri veya çukur alanlarda kat kat biriken bu tortullar sıkışarak, doğal bir çimento ile birleşerek oluşurlar.
Tortul kayaların en belirgin özellikleri tabakalı yapıya sahip olması ve içlerinde canlı kalıntılarının (fosillerin) bulunabilmesidir. Tortul kayaçlar mekanik, kimyasal ve organik tortul kayaç olmak üzere üçe ayrılır.
a) Mekanik (Fiziksel, Kırıntı) Tortul Kayaçlar
Dış kuvvetlerle taşınan kil, kum ve mil gibi ince kırıntılı maddelerin üst üste birikip sıkışması veya doğal bir çimentoyla birleşmesiyle oluşmuşlardır. Fiziksel tortul kayaç olarak da bilinen bu kayaçlar geniş vadilerde, delta, taşkın ovası, dağ eteği ve dağ içi ovalarıyla göl tabanları ve kıyılarında yaygındır. Kum taşı, kil taşı, mil taşı, konglomera (çakıl kaya), breş (köşeli çakıl kaya) gibi isimler almaktadır.
b) Kimyasal Tortul Kayaçlar
Kayaçların nem, yağış ve sıcağın etkisiyle eriyip tekrardan çökmesiyle oluşan kayaçlardır. Örneğin suyun içindeki fazla kireç ve tuz çökerek kireç taşları veya kaya tuzu oluşur. Başlıca kimyasal tortul kayaçlar; kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı), kaya tuzu, dolomit, anhidrit gibi kayaçlardır. Ayrıca traverten, sarkıt, dikit, sütun, damlataş gibi kireç taşlarının eriyip çökelmesi sonucunda oluşmuş kayaçlar da vardır.
c) Organik Tortul Kayaçlar
Karada veya denizde yaşayan bitki ve hayvanların ölü veya artıklarının, deniz, göl ve çukurlarında kil, kum tabakaları arasında kalıp taşlaşmasıyla oluşan kayaçlardır. Kömür cinslerinin tamamı; antrasit, taş kömürü, linyit ve turba böyle oluşmuştur. Denizde yaşayan canlı artıkları, balık, midye, yumuşakçalar, istiridye, kavkılı ve kemikli hayvan artıkları sonucunda mercan kaya ve tebeşir oluşur. Asfalt ve petrolün oluşumu da organiktir.
3. Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar
Yer kabuğunun derinliklerinde gerek magma üzerinde gerekse volkanik lavların çıkış koridorlarında çok yüksek sıcaklık (1000 – 12000C) ve çok şiddetli basınç altında kalan kayaların eriyerek yeniden kristalize olup şekil değiştirmesiyle metomorfizma denilen başkalaşma olayı gerçekleşir.
Başkalaşma olayı sonucunda püskürük veya tortul kayalar farklı kayaçlara dönüşür. Mermer, kuvarsit, elmas ve gnays bunların bazılarıdır.
Kayaçların Doğadaki Yer Şekillerine ve İnsanın Yaşamına Etkileri Nelerdir?
Granit blokların kitaplar veya felsefe taşları gibi görüntüsü turizm açısından önem taşır. Granit zor aşınan bir kayaçtır ve ilginç görüntüler oluşturur veya anıta benzer şekiller vardır.
Tüflü arazilerde sert bazalt kayaları aşınmayıp yumuşak tüfler arazi eğimi boyunca aşınırsa peri bacaları oluşur. Yerleşme, ziraat hayatı açısından Nevşehir – Ürgüp – Göreme, Aksaray’da bu şekiller fazladır.
Karstik aşındırma şekillerinden biri olan obruklar farklı derinlikteki kuyulardır. Cennet, Cehennem obrukları, Çıralı obruğu gibi. Düdenler ve şelaleler bu kalkerli arazilerde yaygındır. Turizm çekiciliği fazladır.
