Kayaçlar ve Özellikleri 10. Sınıf Coğrafya

03.11.2024

Kayaçlar bir veya birden fazla mineralin birleşmesiyle meydana gelmiş kütlelerdir.

Kayaçlar ve Özellikleri Nelerdir?

Kayaçlar oluşumlarına göre üçe ayrılır, Bunlar magmanın yeryüzüne çıkarak veya yerin iç kısımlarında katılaşarak oluşan püskürük kayaçlar, dış kuvvetlerin aşındırması, taşıması ve yeryüzünün çukur yerlerinde biriktirmesiyle oluşan tortul kayaçlar ile bu kayaçların yüksek sıcaklık ve hidrostatik basınçlara bağlı olarak değişime uğramasıyla oluşan başkalaşım kayaçlardır. Bu kayaçların başlıca özellikleri şunlardır:

a) Püskürük (Magmatik) Kayaçlar:

Magmanın yeryüzüne çıkmasıyla dış püskürük, yerin iç kısımlarında soğumasıyla da iç püskürük kayaçlar meydana gelir. Bu kayaçlara; magmatik, volkanik ya da katılaşım kayaçlar da denir.

1. İç Püskürük kayaçlar: Magmanın yerin derinliklerinde yavaş yavaş soğuması nedeniyle genellikle açık gri renkli ve iri kristallidir. Granit, siyenit, diyorit ve gabro gibi türleri en bilinenlerdir. Bu kayaçlar, üzerinde bulunan tabakaların zamanla aşınması sonucunda yeryüzüne çıkarlar.

2. Dış Püskürük Kayaçlar: Magmanın yeryüzünde hızla soğuması nedeniyle kayaçların rengi koyu ve ince kristallidir. Bazalt, andezit, obsidiyen (volkan camı), volkan bombası, sünger taşı ve volkanik tüfler en bilinenlerdir. Bunlardan volkanik tüfler ve volkan taşları hafif, iri gözenekli, suya hatta rüzgâra karşı dirençsiz olup açık renklidir.

KRİTİK: Türkiye’de volkanik arazinin yaygın olduğu yerlerde püskürük kayaçlara daha fazla rastlanır. Volkanik dağların ve platoların yaygın olduğu İç Anadolu’nun güneyi ile Doğu Anadolu’nun kuzeyi püskürük kayaçların Türkiye’de en fazla bulunduğu yerlerdir.

b) Tortul Kayaçlar:

Dış kuvvetler tarafından yeryüzünün aşındırılmasıyla meydana gelen çeşitli büyüklükteki unsurların taşınarak okyanus, göl ve çeşitli çukur alanlarda birikmesi sonucunda meydana gelmişlerdir. Bu kayaçlar fiziksel, kimyasal ve organik tortul kayaçlar olmak üzere üç gruba ayrılırlar.

KRİTİK: Tortul kayaçlar oluştukları dönemin şartlarına sahip olduğundan; o dönemde yaşanılan iklim özellikleri, etkili dış kuvvetin hangisi olduğu, Yer’in geçirdiği değişiklikler, yeryüzünde yaşayan canlı türlerinin hangileri olduğu ve Yer’in yaşıyla ilgili çıkarımlarda bulunulabilmesine neden olurlar.

1. Fiziksel Tortul Kayaçlar: Yeryüzündeki mevcut kayaçların dış kuvvetler tarafından aşındırılarak taşınması ve yeryüzünün çukur sahalarında birikmesi ve buralarda doğal bir çimentoyla birleşmesi sonucunda oluşan kayaçlardır. Kum taşları, kil taşları, çakıl taşları (konglomera) ve marn gibi türler en bilinenlerdir.

2. Kimyasal Tortul Kayaçlar: Kimyasal olayların etkisiyle ya da erime sonucu meydana gelmiş kayaçlardır. Kireç taşı (kalker), alçı taşı (jips), kaya tuzu ve dolomit ile traverten, sarkıt, dikit ve sütun gibi türlere doğada en çok rastlanır.

3. Organik Tortul Kayaçlar: Canlı kalıntılarının havasız ortamlarda kimyasal olayların da etkisiyle değişikliğe uğraması sonucunda meydana gelen kayaçlardır. Taş kömürü, linyit kömürü, turba, antrasit, petrol, asfaltit, tebeşir ve mercan kayaları gibi.

KRİTİK: Organik tortul kayaçlardan antrasit 1. Jeolojik zamanın başlarında, taş kömürü 1. Jeolojik zamanda antrasitten sonra, linyit kömürü ve petrol 3. Jeolojik zamanda, turba kömürü ise 4. Jeolojik zamanda oluşmuştur. Kömürler içinde en fazla kalori değerine ilk oluşanlar, en az kalori değerine ise en son oluşanlar sahiptir.

c) Başkalaşmış (Metamorfik) Kayaçlar:

Yer kabuğunu meydana getiren püskürük ve tortul kayaçların; magmanın sıcaklığı, hidrostatik basınçlar ve çeşitli kimyasal olaylara bağlı olarak yapılarının değişmesine metamorfizma ya da başkalaşım, meydana gelen kayaçlara da, başkalaşmış ya da metamorfik kayaçlar denir. Bu kayaçlardan en bilinenleri mermer, gnays, şist, kuvarsit ve elmastır.

Metamorfizma sonucunda;

kalker ve dolomitler merrnere,
kil taşları şiste,
granit, diyorit ve gabro gnaysa,
kum taşları kuvarsite,
taş kömürü ise elmasa dönüşür.

KRİTİK:
Başkalaşmış kayaçlar;

İçerisinde en az, neredeyse hiç fosil barındırmayan,

Püskurük kayaçlar gibi kristalli,

Tortul kayaçlar gibi tabakalı bir yapıya sahiptir.

Bilim adamları yaptıkları deneylerle elmasın Yer’in 120 km altında ve mantonun içinde oluştuğunu keşfetmişlerdir.

d) Kayaçlar Topoğrafyayı Nasıl Etkiler ve Ne Gibi Yer Şekilleri Meydana Gelir?

Farklı kayaç türleri, farklı yer şekillerinin oluşumuna neden olmaktadır. Bu durum; iklim, su kaynakları, ekstrem (uç) olaylar, doğal afetler gibi süreçlerden de etkilenmektedir.

Örneğin;

1. Dış püskürük kayaçlardan olan bazaltın volkanik faaliyetler sonucunda beşgen ya da altıgen sütunlar şeklinde katılaşmasıyla bazalt sütunlar meydana gelir.

2. İç püskürük kayaç olan granit bloklarının değişik şekil ve boyutlarda yuvarlak yuvarlak parçalara ayrılıp üst üste yığılmasıyla tor topoğrafyası meydana gelir.

3. Bir akarsuyun iki düzlük arasında kalan dirençli tabakaları derinlemesine aşındırması sonucunda yarma ya da boğaz vadiler oluşur.

4. Eğim kırıklıklarının bulunduğu yerlerde akarsular, şelale (çağlayan) ve dev kazanları gibi oluşumları meydana getirir.

d1) Karstik Şekillerin oluşumuna Kayaçların Etkisi

Kireç taşı (kalker), alçı taşı (jips) ve kaya tuzu gibi suda kolayca eriyip çözünebilen kayaçların oluşturduğu şekillere karstik şekiller ve bu şekillere sahip olan araziye de karst topoğrafyası denir.
Karstik aşınım sonucunda lapya, dolin, uvala, obruk, düden, polye, kanyon ve mağara gibi aşınım şekilleri ile traverten, sarkıt, dikit ve sütun gibi birikim şekilleri meydana gelir.

Türkiye’de kireç taşlarından meydana gelen karstik şekiller en çok Batı ve Orta Toroslar ile Göller Yöresi’nde ve İç Anadolu’nun güneyinde bulunmaktadır.
Türkiye’de jips karstının en yaygın olduğu araziler ise Sivas, Çankırı ve Erzurum’da yer almaktadır.

d2) Peri Bacalarının Oluşumuna Kayaçların Etkisi

Peri bacaları, kolay aşınan volkanik arazilerin akarsu ve sellerle aşınarak, aşınıma dirençli sert kayaçların kule gibi şekiller oluşturması ile meydana gelirler. Türkiye’de Niğde, Nevşehir yörelerinde Kapadokya ve Ihlara vadilerinde peri bacaları yer almaktadır. Son yıllarda Van Gölü’nün kuzeyindeki volkanik arazilerde de peri bacalarının bulunduğu tespit edilmiştir.

Peri bacalarının oluşum şartları şunlardır:

Kolay aşınan volkanik araziler ile aşınıma dirençli kayaçlar bir arada bulunmalıdır.
İklim yarı kurak olmalıdır.
Arazi eğimli olmalıdır.
Bitki örtüsü fakir olmalıdır.
Akarsu, sel ve yağmur suları etkili olmalıdır.
Rüzgâr etkili olmalıdır.

d3) Mantar Kayaların Oluşumuna Kayaçların Etkisi

Mantar kaya, kurak veya yarı kurak iklim alanlarında rüzgârların bünyelerine aldıkları ince malzemeleri kayaların yüzeyine çarparak aşındırması ile meydan gelen ve mantara benzeyen şekillerdir.

Mantar kayalara sıcak çöllerle, yarı kurak iklim alanlarında rastlanır.
Türkiye’de bitki örtüsünden yoksun alanlarda az da olsa mantar kayalara rastlanmaktadır.

Çözümlü Örnek Test Soruları

Soru 1
Kayaçların oluşum sürecine göre sınıflandırılması aşağıdakilerden hangisidir?

A) Magmatik, tortul, başkalaşım
B) Magmatik, kayaç, maden
C) Tortul, katı, sıvı
D) Başkalaşım, maden, fosil
E) Mineral, tortul, maden

Çözüm:
Kayaçlar oluşum süreçlerine göre üç ana gruba ayrılır: magmatik, tortul ve başkalaşım. Bu nedenle doğru cevap A) Magmatik, tortul, başkalaşım olur.

Soru 2
Aşağıdakilerden hangisi tortul kayaçların özelliklerinden biridir?

A) Yüksek sıcaklık ve basınç altında oluşmaları
B) Katmanlı bir yapıya sahip olmaları
C) Magmanın soğumasıyla oluşmaları
D) Minerallerin erimesiyle oluşmaları
E) Kristal yapıya sahip olmaları

Çözüm:
Tortul kayaçların karakteristik özelliği, katmanlı bir yapıya sahip olmalarıdır. Bu durumda doğru cevap B) Katmanlı bir yapıya sahip olmaları olur.

Soru 3
Aşağıdaki kayaçlardan hangisi başkalaşım kayaçlarına örnektir?

A) Kumtaşı
B) Granit
C) Mermer
D) Kalker
E) Bazalt

Çözüm:
Mermer, yüksek sıcaklık ve basınç altında kalkerden oluşan bir başkalaşım kayağıdır. Bu durumda doğru cevap C) Mermer olur.

Soru 4
Aşağıdakilerden hangisi magmatik kayaçların oluşum süreçlerinden biridir?

A) Su buharlaşması
B) Çamurun sertleşmesi
C) Magmanın soğuması
D) Bitki kalıntılarının birikmesi
E) Taşların ufalanması

Çözüm:
Magmatik kayaçlar, magmanın soğuması sonucu oluşur. Bu nedenle doğru cevap C) Magmanın soğuması olur.

Soru 5
Tortul kayaçlar hangi süreçlerin sonucunda oluşur?

A) Yüksek basınç ve sıcaklık
B) Magmanın soğuması
C) Taşınma, birikme ve sıkışma
D) Yüksek sıcaklık ve erime
E) Rüzgarın etkisiyle aşınma

Çözüm:
Tortul kayaçlar taşınma, birikme ve sıkışma süreçleriyle oluşur. Bu durumda doğru cevap C) Taşınma, birikme ve sıkışma olur.

Soru 6
Kumtaşı, kalker ve kömür hangi kayaç grubuna girer?

A) Magmatik
B) Tortul
C) Başkalaşım
D) Yarı saydam
E) Metalik

Çözüm:
Bu kayaçlar tortul kayaç grubuna aittir. Bu nedenle doğru cevap B) Tortul olur.

Soru 7
Mermerin oluşum süreci aşağıdaki seçeneklerden hangisiyle ilgilidir?

A) Magmanın yüzeye çıkıp soğumasıyla
B) Yüksek basınç ve sıcaklık altında başkalaşmasıyla
C) Deniz canlılarının kalıntılarıyla
D) Volkanik patlamalarla
E) Rüzgarın taşımasıyla

Çözüm:
Mermer, kalkerin yüksek sıcaklık ve basınç altında başkalaşmasıyla oluşur. Bu durumda doğru cevap B) Yüksek basınç ve sıcaklık altında başkalaşmasıyla olur.

Soru 8
Aşağıdakilerden hangisi dış püskürük kayaçlara örnektir?

A) Andezit
B) Mermer
C) Gnays
D) Kireçtaşı
E) Kuvars

Çözüm:
Andezit, magmanın yüzeyde soğuyarak oluşturduğu bir dış püskürük kayaçtır. Bu durumda doğru cevap A) Andezit olur.

Soru 9
Granit hangi kayaç türüne örnektir?

A) Başkalaşım
B) İç püskürük
C) Tortul
D) Dış püskürük
E) Organik

Çözüm:
Granit, magmanın yerin altında soğuyarak oluşturduğu bir iç püskürük kayaçtır. Bu durumda doğru cevap B) İç püskürük olur.

Soru 10
Kayaç döngüsünde başkalaşım kayaçları nasıl oluşur?

A) Magmanın hızlı soğumasıyla
B) Tortul kayaçların aşınmasıyla
C) Yüksek sıcaklık ve basınç altında değişim geçirerek
D) Minerallerin erimesiyle
E) Çamurun sıkışmasıyla

Çözüm:
Başkalaşım kayaçları, yüksek sıcaklık ve basınç altında başka kayaçların değişim geçirmesiyle oluşur. Bu nedenle doğru cevap C) Yüksek sıcaklık ve basınç altında değişim geçirerek olur.