İsimler (Adlar) konu anlatımı ders notu 9. sınıf dil bilgisi

Canlı, cansız; soyut, somut varlıkları ya da kavramları ifade etmeye yarayan sözcüklere ad denir.

Adların Sınıflandırılması

Varlıklara Verilişlerine Göre Adlar
1. Özel Adlar
2. Tür (Cins) Adları

Varoluşlarma Göre Adlar
1. Soyut Adlar
2. Somut Adlar
3. Eylem Adları
4. Yansıma Adlar

Niceliklerine Göre Adlar
1. Tekil Adlar
2. Çoğul Adlar
3. TopIuIukAdları

Yapılarına Göre Adlar
1. Basit Adlar
2. Türemiş Adlar
3. Birleşik Adlar

Varlıklara Verilişlerine Göre Adlar

1. Özel Adlar

Varlığı, türün içinden ayıran, yalnız o varlığa verilen addır. Dil, din, ırk, mezhep, tarikat, eser adları, kurum ve kuru- luş adları, yerleşim yerlerinin adları, gazete, dergi, kitap adları, dünyada bir kez gerçekleşen olayların adları, insan adları ve soyadları, ırmak, deniz, dağ, ova, sokak, bulvar… gibi tek varlığı karşılayan adlar Özeldir.

Özel Adların Özellikleri

a) Cümlenin neresinde olursa olsun büyük harfle başlar.
Önümüzdeki günlerde İzmir’e gitmeyi düşünüyormuş.

b) Özel adların sonlarındaki sert ünsüzler, ünlüyle başlayan ek aldığında yumuşamaz.
Zonguldak’a giderken Karabük’ten geçecek miyiz?

c) Özel adlara eklenen çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılır fakat yapım ekleri ayrılmaz.
Adana’ya kar yağınca, Adanalılar ne yapacağını şaşırdı.

2. Tür (Cins) Adları

Bir türün genel adıdır. Bazen türün tamamını, bazen türün üyesini karşılar.

Ağaç, bu yıl çok meyve verdi. (Tek varlığı karşılıyor, özel anlam içeriyor.)

Ağaç, bu ülkeyi yok olmaktan kurtarır. (Birden fazla varlığı karşılıyor, genel anlam içeriyor.)

Varoluşlarma Göre Adlar

1. Soyut Adlar

Duyu organlarıyla algılanamayan ancak düşüncede var olduğu bilinen kavramlann adlarıdır.

• Yapılan bu ihaneti yıllarca unutmadı.
• Ona karşı beslediği kini bir tarafa attı.

2. Somut Adlar

Duyu organlarının herhangi biriyle algılanabilen kavramların adlarıdır.

• Rüzgarın etkisiyle yelkenliler hızlanmaya başladı.
• Izgaradaki köftelerin kokusu her tarafa yayılmıştı.

4. Yansıma Adlar

Doğadaki ses taklitleriyle oluşan adlardır.

• Telefonun zırıltısı beni ayağa kaldırdı.
• İçerdeki tıkırtı hepimizi ürküttü.

Niceliklerine Göre Adlar

1. Tekil Ad

Çoğul eki almayan ve bir varlığı karşılayan adlardır.

• Hiç düşünmeden elmayı dalından kopardı.
• Onun elindeki sandalyeyi yavaşça aldı.

2. Çoğul Ad

Çoğul eki “-lar, -ler” alarak birden fazla varlığı karşılayan adlardır.

• Her konuda farklı düşünceleri vardı.
• Okul bahçesindeki çocuklar çiçek gibiydi.

3. Topluluk Adı

Biçimce tekil olduğu halde çoğul anlam içeren adlara topluluk adı denir.

• Elinde bir deste çiçekle karşıma çıktı.
• Ordumuz bu göreve bir bölüğü sevk etmişti.

Yapılarına Göre Adlar

1. Basit Ad

Kök halinde bulunan, yapım eki almamış adlardır. Bu adlar, çekim eki aldıklarında, basit ad özelliklerini devam ettirir.

2. Türemiş Ad

İsim ya da fiillerin kök ve gövdelerinden yapım ekleriyle türemiş adlardır.

• Ev-li, yurt-taş, insan-lık, su-suz, ışı-k, dal-ga
• Çağrılmayan yere çörekçi ve börekçi gider.

3. Birleşik Ad

iki ya da daha fazla sözcüğün bir araya gelerek kalıplaşmasıyla oluşmuş adlardır. Birleşik adı oluşturan sözcükler, kendi anlamlarından uzaklaşarak yeni bir varlığı ya da kavramı karşılar.

Türkçede birleşik adlar, değişik şekillerde yapılabilir.

a) Yalın haldeki iki adın birleşmesiyle oluşan birleşik adlar
* Çanakkale, Beşiktaş

b) Belirtisiz ad tamlaması şeklinde oluşmuş birleşik adlar
* suçiçeği, kazandibi, kafatası, hanımeli

Bu şekilde oluşturulmuş birleşik adların bir kısmında, iyelik eki [-(s)i] düşmüştür.

* Topkapı (s-ı) ketenhelva (s-ı), Kadıköy (ü)

c) Sıfat tamlaması şeklinde oluşmuş birleşik adlar
* kırkayak, karasinek, Yedikule, Gaziantep, Bingöl

ç) Bir adla bir çekimli eylemden oluşmuş birleşik adlar
* ateşkes, uçaksavar, gecekondu, bilgisayar

d) Bir adla bir eylemsiden oluşmuş birleşik adlar
* günebakan, dalgakıran, ağaçkakan, Cankurtaran

e) İki çekimli eylemden oluşmuş birleşik adlar
* kaptıkaçtı, uyurgezer, biçerdöver, dedikodu

f) Yansımadan oluşmuş birleşik adlar
* çıtçıt, hırgür, gırgır

g) Ses düşmesi yoluyla oluşan birleşik adlar
* kayın ana (kaynana), pazar ertesi (pazartesi), sütlü aş (sütlaç)

Adlarda Küçültme

Adlar “-cık, -cik, -cuk, cük, -ce, -ca, -cağız, -ceğiz, -cak, -cek” gibi ekler alarak küçültme, acıma, sevgi anlamı kazanabilirler.

Adın Durumları (İsmin Halleri)

1. Yalın Hali: Durum eklerinden (-i, -e, -de, -den) herhangi birini almayan isimler yalın haldedir.

2. Belirtme Durumu (Yükleme Hali): Bir cümlede adları belirli ifadelerle eyleme bağlayan durumdur. Belirtme eki (-ı, -i, -u, -ü) alan ad ya da ad görevindeki sözcükler cümlede belirtili nesne olur.

Son örnekte “kalbi” sözcüğünün yalın durumda olduğu görülür. Bunun nedeni, aldığı (-i) ekinin iyelik eki olmasıdır.

3. Yönelme Durumu (Yaklaşma Hali): Adın, kime ya da neye yöneldiğini gösteren durumdur. Yaklaşma hali eki (-a, -e) ad ve ad soylu sözcüklerle cümlede dolaylı tümleç, bazen de zarf tümleci oluşturur.

4. Bulunma Durumu: Adın içinde olma, yanında bulunma, kalma anlamını sağlayan durumdur. Bulunma hal eki (-da, -de) ni alan ad ya da ad görevindeki sözcükler, cümlede dolaylı tümleç ve zarf tümleci olur.

5. Ayrılma Durumu: Adın çıkma, ayrılma, uzaklaşma anlamı sağlayan durumudur. Ayrılma hal eki (-den) alan ad ya da ad görevindeki sözcükler, cümlede dolaylı tümleç ve zarf tümleci olur.

İsim (Ad) Tamlamaları

En az iki adın ya da ad soylu sözcüğün anlamca birbirini tamamlaması sonucu oluşan gruplara ad tamlaması (takımı) denir.

Tamlayan (ilgi) Ekleri: “-(n)ın, -(n)in, -(n)un, -(n)ün”
Tamlanan (iyelik) Ekleri: “-(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü”

1. Belirtili Ad Tamlaması

Tamlayan, tamlananın kime ya da neye ait olduğunu belirtir. Tamlayan ve tamlananın ek aldığı tamlama çeşididir.

Belirtili ad tamlamalarında tamlanana “neyin – kimin” soruları yöneltildiğinde tamlayanı gösterir. Belirtili ad tamlamaları değişik şekillerde cümlede görülebilir.