KARAGÖZ (GÖLGE OYUNU)
Deriden veya mukavvadan kesilip boyanmış “tasvir” adı verilen birtakım şekillerin beyaz bir perde üzerinde arkadan ışık verilerek hareket ettirilmesiyle gerçekleştirilen bir oyundur.
Gölge oyununa, “hayal-i zıll-ı”, “zıll-ı hayal” adları da verilmiştir.
Deve derisinden kesilerek hazırlanmış renkli, perdeye konulan çeşitli şekiller ve kuklalara “tasvir” (göstermelik) denir.
Karagöz oyunu, usta-çırak ilişkisiyle gelecek kuşaklara taşınmıştır. Figürleri hareket ettiren, tarzlarına göre konuşturan kişiye “Hayalî” (Hayalbaz, Karagözcü) denir. Hayalînin yardımcısına “ Çırak, çırağın yardımcısına “Sandıkkar”, Karagöz oyununda şarkıları, türküleri okuyan kişiye “Yardak”, def çalan kişiye “Dayrezen” (daire-zen), def çalan yardımcıya “Sazende” denir. Müzik Karagöz oyununun vazgeçilmezlerinden biridir.
Yazılı bir metne bağlı kalınmadan oynanır, oyunların genel hatları önceden belirlenir fakat konunun işlenmesi “hayalî”nin ustalığıyla doğaçlama olarak sürdürülür.
Oyunun Kişileri
Hacivat ve gölge oyununun en önemli kişileridir. Oyuna adını veren Karagöz, halkı temsil eder. Şaka, alay ve mizahı sever. Karagöz’e göre mürekkep yalamış, her konuda az da olsa bilgi sahibi bir kişi olan Hacivat, aydın kesimi temsil eder.
Herkesin nabzına göre şerbet vermeyi bılır; aynı zamanda bencil, içten pazarlıklı kurnazdır. Yabancı sözcüklerle konuşmayı sever.
Hacivat ve Karagöz’ün dışında Osmanlı İmparatorluğu içinde yer alan her kesimden insan tipleri de oyunlarda yer alır: Çelebi (genç, züppe bir mirasyedi), Altı Kulaç Beberuhi (cüce ve aptal), Tuzsuz Deli Bekir (sarhoş, zorba), Efe (zorba), Matiz (sarhoş, yeniçeri zorbası), Zenne (Karagöz oyunundaki bütün kadınların genel adı), Kastamonulu (oduncu, bekçi), Bolulu (aşçı), Kayserili (pastırmacı), Rumelili (pehlivan, arabacı), Frenk ve Rum (doktor, terzi, tüccar, meyhaneci), Kürt (hamal, bekçi), Arnavut (bahçıvan, korucu, bozacı), Acem (zengin, tüccar), Ak Arap (dilenci, kahve dövücüsü), Zenci Arap (lala, köle),Yahudi (bezirgân), Ermeni (kuyumcu), Bekri Mustafa (ayyaş), Laz (kayıkçı, kalaycı), Tiryaki (laf ebesi)…
Oyunun Bölümleri
a) Mukaddime (Giriş): Oyunun başlangıç bölümüdür. Oyunun asıl konusuyla bağlantısı yoktur. Perdeye görüntü verilmeden önce müzik başlar, sonra müzik eşliğinde boş perdeye konuya uygun olarak göstermeliklerle bir görüntü verilir. Hacivat “Of… hay, Haak!” diyerek perde gazeline başlar. Hacivat, secili bir söyleyişle perdeye gelerek kafa dengi bir arkadaş aradığını söyler. Karagöz’ün perdeye gelmesiyle aralarında bir kavga başlar ve kavganın sonunda Hacivat’ın kaçmasıyla mukaddime bölümü sona erer.
b) Muhavere (Söyleşme): Asıl konuyla ilgisi olmayan ve Karagöz ile Hacivat arasında karşılıklı konuşmalara dayanan bölümdür. Hacivat ile Karagöz’ün tüm özellikleri gözler önüne serilir.
c) Fasıl: Oyunun kendisidir, yani asıl oyundur. Karagöz oyunları genellikle adlarını bu bölümün içeriğinden alırlar: Kanlı Kavak, Kanlı Nigar, Yalova Sefası, Abdal Bekçi Aşçı… Basit kurguyla oluşturulan düğüm, bu bölümde çözüme kavuşturulur.
d) Bitiş: Karagöz’le Hacivat arasında kısa bir konuşma geçer. Geçen bu konuşmada oyundan çıkarılacak sonuç, yani ”kıssadan hisse” belirtilir. Ancak konuşma sonrası aralarında yine kavga çıkar. Bu kavgayla birlikte oyun da sona erer. Hacivat: “Yıktın perdeyi eyledin viran /Varayım sahibine haber vereyim heman…” diyerek oyunun bittiğini dile getirir ve perdeden çekilir. Karagöz de “Her ne kadar sürçi lisan ettik ise affola. Yarın akşam (…) oyununda elime geçerse bak ben onlara neler yapacağım!” diyerek kusurları için özür diler, gelecek oyunu duyurarak oyunu sonlandırır.
