Jeolojik Zamanlar 10. Sınıf Coğrafya

10. Sınıf Coğrafya Coğrafya Konu Anlatımları

29.10.2024

Bu yazımızda 10. sınıf coğrafya dersi Doğal Sistemler ünitesinden İç Kuvvetler konusunun ders notları bulunmaktadır. Konuyu bitirdikten sonra konu ile ilgili online testler de çözebilirsiniz.

10. Sınıf Jeolojik Zamanlar Testleri

10. Sınıf Jeolojik Zamanlar Ders Notu

Dünya’nın oluşumundan günümüze gelinceye kadar geçirdiği değişiklikleri içeren dönemlere jeolojik zamanlar denir. Bu zamanlar yer kabuğunun üst bölümlerinde bulunan kayaçların fosil içeriklerine göre devirlere, devrelere ve çağlara ayrılır. Özellikle tortul kayaçlar bünyelerinde bulunan o dönemlerde yaşamış canlı kalıntılarıyla bu araştırmalara en büyük katkıyı sağlar.

a) Jeolojik Zamanlar Hangileridir ve Özellikleri Nelerdir?

Jeolojik zamanlar 4 tanedir. Bunlar: Azoik, Paleozoik, Mezozoik ve Neozoik (Tersiyer ve Kuartemer) tir. Bu zamanlarda yaşanan başlıca olaylar şunlardır:

1. Azoik-Prekambrien (İlkel Zaman):

İlkel canlılar dönemi de denilen bu zaman yaklaşık 4 milyar yıl sürmüştür.
Yer kabuğu atmosferin etkisiyle katılaşmaya başlamıştır.
İlk kara ve deniz çanakları oluşmaya başlamıştır.
Sibirya, Kanada Kalkanı ve İskandinavya gibi ilk kıta çekirdekleri meydana gelmiştir.
Bakteri ve algler gibi ilk canlılar ortaya çıkmıştır.

2. Paleozoik: 1. Jeolojik Zaman

Takriben 380 milyon yıl sürmüştür.
Bu dönemde yeryüzü karaları Pangea adı verilen tek ve süper bir kıtadan oluşuyordu.
Kaledoniyen ve Hersiniyen gibi kıvrımlı dağ sistemleri meydana gelmiştir. (Bu sistemde Kuzey Amerika’da Appalaşlar, Asya’da Urallar, Avrupa’da Juralar ve Türkiye’de Yıldız Dağları sayılabilir.)
Masif adı verilen ve genellikle az depremli aşınım düzlükleri meydana gelmiştir.
Sıcak ve nemli iklim koşullarında yaşayan gür bitki topluluklarının havasız ortamda kalarak kömürleşmesiyle taş kömürü yatakları oluşmuştur.
İlk çok hücreliler, ilk balıklar ve ilk deniz kabukluları ortaya çıkmıştır.

3. Mezozoik – 2. Jeolojik Zaman

Takriben 160 milyon yıl sürmüştür.
Yer kabuğunda dış kuvvetler etkindir. Yer kabuğu oturmuştur.
Büyük ölçüde tortulanma ve birikme yaşanmıştır.
Alp – Himalaya orojenezine hazırlık dönemidir.
Yer kabuğu kırıklara ayrılarak kıtalar ve okyanuslar belirmeye başlamıştır.
İlk kuşlar, ilk memeliler, ilk çiçekli bitkiler ve iğne yapraklı ağaçlar ile dinozorlar ortaya çıkmıştır.
İç kuvvetlerin etkisi çok azalmıştır.

Neozoik-Senozoik: Bu dönem pek çok kaynakta Tersiyer ve Kuaterner olarak ayrı ayrı işlenmektedir. Biz de öyle yapalım ve önce “Tersiyer” de neler yaşanmış onları görelim.

4. Tersiyer – 3. Jeolojik Zaman

Takriben 80 milyon yıl sürmüştür.
Alp-Himalaya kıvrım sistemi oluşarak eski kıta çekirdeklerine eklenmiştir.
Olqıanus ve kıtaların görünümü günümüzdeki şeklini almıştır.
Tuz, petrol, linyit ve boraksit yatakları oluşmuştur.
Dönem sonlarına doğru günümüzdeki bitki ve hayvan türleri ortaya çıkmıştır.

5. Kuaterner- 4. Jeolojik Zaman

Yaklaşık 2-2.5 milyon yıldır sürmektedir ve içinde bulunduğumuz zamandır.
Şiddetli volkanik olaylar yaşanmıştır. Dünya’nın pek çok yerinde halen devam etmektedir.
Dört buzul dönemi yaşanmış ve dinozorlar ortadan kalkmıştır.
İklim koşulları gittikçe değişerek günümüzdeki koşullara gelinmiştir.
İnsan ve tarih öncesi kültürler ortaya çıkmıştır.
Kültür bitkileri yetiştirilmeye, hayvanlar evcilleştirilmeye başlanmıştır.
Buzulların erimesine bağlı olarak yeryüzünde okyanus ve deniz seviyeleri yaklaşık 200 metre yükselerek (Transgresyon) bütün kıyılar sular altında kalmıştır. (Bu dönemde yeryüzünde buzulların kapladığı alan % 45’ten, % 15’e gerilemiştir.)
Yeryüzünde karaların alanı daralırken denizlerin alanı genişlemiştir.

b) Türkiye’de Jeolojik zamanlarda Hangi Olaylar Yaşandı

Türkiye jeolojik yapı itibariyle yeni oluşumlu arazilerin geniş yer kapladığı bir ülkedir. Özellikle III. jeolojik devrin sonlarında epirojenik hareketlerle yükselmeye başlayan Anadolu’nun IV. jeolojik devrin başlarında bu hareketini tamamlaması ülkemizin yüksek ve engebeli bir yapıda olması ile ova ve plato düzlüklerinin yüksekte yer almasına neden olmuştur.

1. Birinci Jeolojik Zaman (Paleozoik)

Bu devirde Tetis Denizi’nin tabanında biriken tortullar yer yer kıvrılarak yükselmiştir. Kıvrılma sırasında, tortul kütleler başkalaşıma uğrayarak sertleşmiş ve devrin sonunda şiddetli aşınmaların etkisiyle düzleşmiştir. Sertleşip düzleşen bu kara parçalarına masif adı verilir. Bu masiflere ülkemizden verilebilecek en iyi örnekler:

Trakya’daki Yıldız masifi,
İç Anadolu’daki Kırşehir masifi,
Doğu Anadolu’daki Bitlis masifi,
Ege Bölgesi’ndeki Menteşe-Saruhan (Menteşe) masifi,
Batı Karadeniz’deki Zonguldak-Devrekani masifleri

olarak sıralanabilir.

Bu devrin sonunda sıcak ve nemli iklim koşulları altında gür orman alanları oluşmuş, daha sonra bitki kalıntılarının çukur ortamlarda birikmesiyle Zonguldak çevresindeki taş kömürü yatakları oluşmuştur.

KRİTİK: Türkiye’de Zonguldak çevresinin dışında da masif arazilerin varlığı taş kömürü veya antrasit adı verilen kalitesi ve kalori değeri yüksek kömürlerin ülkemizin başka yerlerinde de olabileceğine işarettir.

2. İkinci Jeolojik Zaman (Mezozoik)

İkinci jeolojik devirde su yüzüne çıkan eski kara parçaları aşınarak alçalmış ve düzleşmiştir. Bu karalardan aşındırılan maddeler ise çevredeki denizlerin tabanında birikmiştir. Devrin sonlarında kuzey ve güneydeki eski kıta çekirdekleri birbirine doğru yaklaşmış, Tetis Denizi tabanındaki tortullar kıvrılmaya başlamıştır.

3. Üçüncü Jeolojik Zaman (Tersiyer)

Bu devir Türkiye’deki yeryüzü şekillerinin oluşumu bakımından önemlidir. Bu devirde;

Tetis Denizi’nin kuzeyindeki eski kıta (Fenno-Sarmatya) ve güneyindeki eski kıta (Gondwana) birbirlerine doğru hareket etmiş ve böylece Alp orojenezi başlamıştır.
Bu hareketlerin etkisiyle Tetis Denizi’nin tabanında biriken binlerce metre kalınlığındaki tortullar kıvrılıp yükselerek Toros ve Kuzey Anadolu sıradağlarını oluşturmuştur.
Devrin ortalarında Anadolu’nun ortasındaki göl tabanlarında ve diğer çukurlarda, bitkisel kökenli kalıntıların çökelmesi sonucu linyit yatakları oluşmuştur.
Fay hatlarının büyük bir kısmı oluşmuştur.

Volkanizmanın etkisiyle Doğu ve İç Anadolu’daki volkan konilerinin bir kısmı oluşmuştur.
Devrin sonlarında Anadolu bütünüyle yükselmeye başlamış, buna karşılık Karadeniz ve Akdeniz çanakları çökmüştür.

4. Dördüncü Jeolojik Zaman (Kuaterner)

Tersiyer devrinin sonunda yükselmeye başlayan Anadolu, bu devrin başlarında günümüzdeki durumuna erişmiştir. Bu devirde;
Egeid kara parçası kırılmalarla bloklar halinde çökmüş ve Ege Denizi oluşmuştur.
Marmara Denizi’nin bulunduğu yerdeki sığ çanak çökerek Marmara Denizi oluşmuştur. İstanbul ve Çanakkale boğazları da o dönemdeki akarsu vadilerinin sular altında kalmasıyla ortaya çıkmıştır.
Karadeniz çanağındaki çökme devam etmiş, boğazlar yoluyla gelen deniz suları, eski bir göl olan Karadeniz sularının tuzlu olmasına neden olmuştur.

Çözümlü Örnek Test Soruları

Soru 1
Aşağıdakilerden hangisi birinci jeolojik zaman (Paleozoik) döneminde gerçekleşmiştir?

A) İlk kara bitkilerinin ortaya çıkışı
B) Dinozorların neslinin tükenmesi
C) İnsanların ortaya çıkışı
D) Memelilerin gelişimi
E) Kıtaların günümüz görünümüne ulaşması

Çözüm
Birinci jeolojik zamanda (Paleozoik), denizlerde yaşayan omurgalı canlılar karalara çıkmış ve ilk kara bitkileri görülmeye başlamıştır.
Cevap: A

Soru 2
Dinozorların neslinin tükenmesi hangi jeolojik zamanda gerçekleşmiştir?

A) Paleozoik
B) Mezozoik
C) Senozoik
D) Kuvaterner
E) Arkaik

Çözüm
Dinozorlar Mezozoik zamanın sonunda yok olmuşlardır. Bu olay, Mezozoik ile Senozoik zaman arasındaki geçişte yaşanmıştır.
Cevap: B

Soru 3
Aşağıdaki olaylardan hangisi Senozoik dönemde gerçekleşmiştir?

A) İlk çok hücreli canlıların ortaya çıkışı
B) Dinozorların evrimi
C) İlk memelilerin ortaya çıkışı
D) İnsanların ortaya çıkışı
E) Atmosferin oluşumu

Çözüm
Senozoik dönemde insanlar ortaya çıkmış, bu dönem aynı zamanda memelilerin ve kuşların geliştiği dönemdir.
Cevap: D

Soru 4
Kıtaların ilk şekillenmeye başladığı dönem aşağıdakilerden hangisidir?

A) Paleozoik
B) Mezozoik
C) Senozoik
D) Arkaik
E) Kuvaterner

Çözüm
Kıtaların ilk şekillenmesi Paleozoik dönemde başlamıştır, bu dönemde Gondvana ve Laurasia süper kıtaları oluşmuştur.
Cevap: A

Soru 5
Aşağıdaki canlı gruplarından hangisi Mezozoik zamanda dünyada baskın olmuştur?

A) Memeliler
B) Dinozorlar
C) Kuşlar
D) Sürüngenler
E) Balıklar

Çözüm
Mezozoik zaman, “Dinozorlar Çağı” olarak da bilinir; bu dönemde dinozorlar dünyada baskın canlı grubu olmuştur.
Cevap: B

Soru 6
Aşağıdaki jeolojik dönemlerden hangisinde atmosferdeki oksijen oranı artmış ve çok hücreli canlılar ortaya çıkmıştır?

A) Arkaik
B) Paleozoik
C) Mezozoik
D) Senozoik
E) Kuvaterner

Çözüm
Atmosferdeki oksijen oranının artması ve çok hücreli canlıların ortaya çıkması Paleozoik dönemde gerçekleşmiştir.
Cevap: B

Soru 7
Kuvaterner dönemde meydana gelen önemli olaylardan biri hangisidir?

A) İlk okyanusların oluşması
B) İlk kara bitkilerinin gelişmesi
C) İnsanların ortaya çıkışı
D) Dinozorların neslinin tükenmesi
E) Memelilerin ortaya çıkışı

Çözüm
Kuvaterner dönemi, insanların ortaya çıktığı dönemdir ve aynı zamanda buzulların belirgin olduğu bir çağdır.
Cevap: C

Soru 8
Dünya’nın ilk oluşum evresinin olduğu döneme ne ad verilir?

A) Arkaik
B) Paleozoik
C) Mezozoik
D) Senozoik
E) Kuvaterner

Çözüm
Dünya’nın ilk oluşum evresine Arkaik dönem adı verilir, bu dönemde dünya henüz çok sıcak ve yüzeyinde canlıların yaşamasına uygun olmayan koşullara sahipti.
Cevap: A