İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK DEVLET VE TOPLULUKLARININ ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİ

İSKİTLER (SAKALAR) (MÖ. VIII. Yüzyıl – MÖ. II. Yüzyıl)

• Tarihi bilinen en eski Türk topluluğudur.
• Atlı göçebe bir topluluk olup at arabalarında yaşamışlardır.
• Kadın savaşçılarına “Amazon” denir. Ayrıca, bir dönem “Tomris” adlı bir kadın lider tarafından yönetilmişlerdir. (Tomris, ilk kadın Türk hükümdarıdır.)
• Maden işlemeciliği alanındaki gelişmişliklerinden dolayı “Bozkırın kuyumcuları” olarak anılırlar. (Esik kurganında bulunan başta “Altın Elbiseli Adam” olmak üzere pek çok değerli madeni eşyanın İskitlere ait olduğu tahmin edilmektedir.)
• En önemli hükümdarı Alp Er Tunga’dır.
• Uzun yıllar Medler ve Persler (İranlılar) ile savaşmışlardır. İranlı Şair Firdevsi’nin ünlü eseri “Şehname”, Alp Er Tunga’nın Persler ve Medler ile yaptığı savaşları konu alır. Bu eserde Alp Er Tunga “Efresyap” adıyla anılır.
• “Alp Er Tunga” ve “Şu” destanları en önemli edebi eserleridir.

HUNLAR (MÖ. 220 – MS. 216)

• Orta Asya’da devlet kuran ilk Türk topluluğudur. Orhun ve Selenga ırmakları ile Ötüken çevresinde geniş bir alana egemen olarak bu bölgede güçlü bir devlet kurmuşlardır.
• Başkentleri Otüken’dir. .
• ♦ Ötüken, Türklerin yeryüzünde ilk var olduğu ve oradan dünyaya yayıldığı yer olarak kabul edilen; bu yüzden pek çok Türk devletine başkentlik yapan kutsal şehirdir.
• Bilinen ilk hükümdarı Teoman olup en güçlü dönemlerini Mete Han döneminde yaşamışlardır.
• Çinliler, Hun saldırılarından korunmak için Çin Seddi’ni yapmışlardır.
• Onluk sisteme dayalı ilk düzenli orduyu kurmuşlardır.
• Mete Han’dan sonra, Hohanyeh ve Çiçi kardeşler döneminde Çin entrikaları ve taht kavgaları yüzünden doğu-batı olmak üzere ikiye ayrılmışlardır. Bu dönemde siyasi güçlerini kaybeden Hunların büyük bölümü Çin egemenliğine girmiştir. Çin egemenliğine girmek istemeyen Kuzey Hunları, Balamir’in liderliğinde batıya doğru göç ederek Kavimler Göçünü başlatmışlardır.
• ♦ Kavimler Göçü sonrası Avrupa’ya yerleşen Hunlar, Avrupa Hun Devleti adıyla yeni bir devlet kuracaklardır.
• Oğuz Kağan Destanı en önemli edebi eserleridir.

AKHUNLAR (EFTALİTLER) (420 – 567)

• Hunların Asya’da kalan bir kolu tarafından Afganistan bölgesinde kurulmuştur.
• Sasani Devleti’nde çıkan Mazdek isyanını bastırmışlardır.
• İpek Yolu mücadelesi nedeniyle oluşan Göktürk – Sasani ittifakına yenilerek yıkılmışlardır.

GÖKTÜRKLER (I. KÖK TÜRKLER) (552 – 659)

• Türk adıyla devlet kuran ilk Türk topluluğudur.
• Bumin Kağan liderliğinde devlet kurmuşlar, en güçlü dönemlerini Mukan Kağan zamanında yaşamışlardır.
• Başkentleri Ötüken’dir.
• Orta Asya’da Türk siyasi birliğini sağlamışlardır.
• Çinliler üzerinde baskı kurup Avarları Asya’dan çıkarmışlardır.
• İpek Yolu için Akhunlara karşı Sasaniler ile ittifak kurmuşlardır. Sasanilere karşı ise Bizans ile ittifak kurmuşlardır (Denge politikası).
• Taht kavgaları ve Çin politikaları yüzünden 582’de doğu-batı olarak ikiye ayrılmışlar ve bir süre sonra Çin esaretine girmişlerdir (Esaret Devri: 630-680).

KUTLUKLAR (II. KÖK TÜRKLER) (682-744)

• Çin esaretindeki Göktürkler, Çin’e karşı önce ayaklanmışlar (Kürşat Ayaklanması), ardından başlattıkları bağımsızlık savaşı sonrası, Kutluk (İlteriş) Kağan liderliğinde yeniden devlet kurarak Orta Asya’daki Türk birliği yeniden sağlanmışlardır. Bu yüzden Göktürklerin Il. dönemlerine “Kutluk Devleti”de denir.
• Bağımsızlık savaşı sonrası devlet kuran ilk Türk topluluğudur.
• Kendilerine ait alfabe (Orhun Alfabesi) ile yazılı eserler (Orhun Anıtları) bırakan ilk Türk topluluğudur.
• Kutluk Kağan, vezirliğe getirdiği Tonyukuk’la beraber güçlü bir devlet kurmuştur.
• II. Göktürklerin en parlak dönemi Bilge Kağan dönemidir. Bilge Kağan, ülkeyi kardeşi Kültigin ile beraber yönetmiştir. Bu dönemde Tonyukuk da vezirliğe devam etmiştir.
• Tarımı geliştirmek için çalışmalar yapmışlar, sulama amaçlı Töte Kanalı’nı açmışlardır.
• Türk tarihinde ilk kez parayı kullanmışlardır.
• Bilge Kağan ve Kül Tigin’in ölümünden sonra hızla zayıflamaya başlayan II. Göktürk Devleti’ne Karluk, Basmil ve Uygur boyları son vermiştir.
• ♦ Göktürklerin Türk adıyla devlet kurması, bağımsızlık savaşı vererek devlet kurması, kendilerine ait alfabe oluşturması milli benliklerine önem verdiklerini gösterir. Göktürkler bu özellikleri bakımından Türkiye Cumhuriyeti’ne benzer.
• Orhun Kitabeleri (Bilge Kağan + Kül Tigin + Tonyukuk Kitabeleri), Ergenekon ve Bozkurt destanları en önemli edebi eserleridir.

UYGURLAR (744 – 840)

• Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan olup en parlak dönemlerini Moyen – Çur döneminde yaşamışlardır.
• Ordubalık (Karabalgasun) şehrini kurarak başkent yapmışlardır.
• Yerleşik yaşama geçen ilk Türk topluluğudur.
• Bögü Kağan döneminde Maniheizm dinine inanıp gösterişli tapınaklar inşa etmişlerdir. (Uygurlar, Orta Asya’da Göktanrı ve Şamanizm dininden uzaklaşarak din değiştiren ilk Türk topluluğudur.)
• Maniheizm, savaşçılık özelliklerini kaybettirirken, kültürel alanda gelişmelerini sağlamıştır. (Bu yüzden Uygurlar, siyasi ve askeri başarılarından çok kültürel faaliyetleri ile ön plana çıkmışlardır.)
• Kendilerine ait alfabeleri vardır.
• Kağıt üretimini ve tahta harflerden hareketli matbaa tekniğini geliştirmişler, ilk Türkçe kitapları basmışlardır.
• Uygurlar, oluşturdukları minyatürlü kitap örnekleriyle; mimari, resim, heykel gibi sanat dallarındaki faaliyetleriyle kendilerinden sonraki dönemleri de etkilemişlerdir.
• Kıtlık ve salgın hastalıklar yüzünden zayıflayan Uygur Devleti, 840’da Kırgızlar tarafından yıkılmıştır. Uygur Devleti yıkıldıktan sonra Uygurların bir bölümü güneye inerek Kansu bölgesine, bir bölümü de Turfan bölgesine yerleşmiştir. Kansu (Sarı) Uygurları 1226’da Cengiz Han (Moğol) idaresine girmiştir. Turfan (Doğu Türkistan) Uygurları ise 1209’da Moğol egemenliğine girmiştir. Bu dönemde Uygurlar, kültürel yönden gelişmişlikleri ile Moğolları etkilemişler ve Moğollar arasında Türk kültürünün yayılmasını sağlamışlardır.
• Günümüzde Uygurlar, Çin egemenliği altında yaşamaktadır.

KIRGIZLAR (840 – 1207)

• Uygur Devleti’ni yıkarak Ötüken’de bir devlet kurmuşlar, 1207’de Moğol egemenliğine girmişlerdir. (Cengiz Han’a bağlanan ilk Türk topluluğudur.)
• ♦ Kırgızlar, XIX. yüzyılda Rus egemenliğine girmişlerdir. 1991’de Sovyetler Birliği’nin dağılması üzerine bağımsızlıklarını kazanmışlardır.
• Yenisey Kitabeleri ve Manas destanı en önemli edebi eserleridir.

SİBİRLER (SABARLAR) (503 – 576)

• Sibirya’nın batısı ve Kafkaslarda yaşamışlar, Anadolu’ya akınlar düzenlemişlerdir.
• ♦ Sibirler, Hunlardan sonra Anadolu’ya akınlar düzenleyen ikinci Türk topluluğudur.
• Sibirya’ya adını veren bu topluluğa, Hazarlar son vermiştir.

HAZARLAR (630 – 968)

• Museviliğe inanan tek Türk topluluğudur.
• Yöneticileri Musevi olmasına rağmen farklı dini ve etnik kökenden insanlar hoşgörü içinde bir arada yaşamışlardır.
• Güçlü ordularıyla VII. ve IX. yüzyıllar arasında bulundukları bölgede dinsel hoşgörüyü, ekonomik zenginliği, huzuru ve ulaşım güvenliğini sağlamışlardır. Hazarların bu dönemi “Hazar Barış Çağı” olarak adlandırılır.
• Hz. Osman döneminde İslam ordularıyla uzun süre mücadele etmişler (651 Belenoer Savaşı) ve İslamiyet’in Kafkaslarda yayılmasını engellemişlerdir.
• Ordularında paralı askerler bulundurmuşlardır.
• Bizans Devleti ile diplomatik ilişkiler kurmuşlardır.
•  Ruslar tarafından yıkılmışlardır.
• Günümüzdeki Hazar Denizi, adını bu Türk devletinden almıştır

TÜRGİŞLER (659 – 766)

• Kurucusu Baga Tarkan, kendi adına para bastıran ilk Türk hükümdarıdır.
• Sulu Kağan döneminde, Emevi ordularının Orta Asya’ya girmesine engel olmuşlardır.
• Karluklar tarafından yıkılmışlardır

KARLUKLAR

• Kutluk Devleti ve Türgişlerin yıkılmasında etkili olmuşlardır.
• Talas Savaşı’nda Çinlilere karşı Müslüman Arapları desteklemişlerdir.
• Orta Asya’da İslamiyet’i kabul eden ilk Türk topluluğudur.
• Moğollar tarafından yıkılmışlardır.
• ♦ Yağma ve Çiğil boylarıyla beraber Karahanlı Devleti’nin kuruluşunda etkili olmuşlardır.

OĞUZLAR

• Oğuz Kağan Destanı’na göre Oğuzlar, Oğuz Han’ın 6 oğlu ve onların 4’er oğlundan meydana gelmişlerdir. Meydana gelen bu 24 boyun, ayrı adı ve unvanları vardır.
• En kalabalık Türk topluluğu olan Oğuzlar, uzun süre Göktürk ve Uygur devletlerinin egemenliğinde yaşamışlardır.
• X. yüzyılda Oğuz Yabgu Devleti adıyla kendi devletlerini kurmuşlardır.
• Devletleri yıkılınca, Oğuzların bir bölümü Avrupa’ya göç ederek Hristiyanlaşmıştır. Geriye kalan bölümü ise İslamiyeti benimseyerek Büyük Selçuklu Devleti, Anadolu Selçuklu Devleti, Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşlarında yer almıştır.
• Oğuzların Kınık boyu Selçuklu, Kayı boyu Osmanlı, Bayındır boyu Akkoyunlu, Avşar boyu İran’da Avşar hanedanlığını kurmuştur.
• IX. yüzyıldan itibaren özellikle İran, Anadolu ve Balkanlar bölgesinde kurulan tüm beylik ve devletler, doğrudan Oğuzlar/Türkmen hanedanlar tarafından kurulmuştur.
• ♦ Oğuzların Avrupa’ya göç ederek Hristiyan olanlarına Uz, Ön Asya’ya yerleşerek Müslüman olanlarına Türkmen denir.
• Dede Korkut hikayeleri en önemli edebi eserleridir.

KİMEKLER

• VII. yüzyılda Altay dağlarının kuzeybatısında Kök Türk egemenliğinde yaşamışlar; VIII. yüzyılın ortalarında Kök Türk Devleti’nin yıkılmasından sonra bağımsız hale gelmişlerdir.
• X. yüzyılda Kitanların baskıları sonucunda Ural dağlarının güney bölgelerine göç etmek zorunda kalan Kimekler, zamanla Kıpçakların egemenliği altına girmişlerdir.