İlk Türk-İslam Devletleri: İslam’ın Kalkanları

Karahanlılar (840-1212):

• Karluk, Yağma, Çiğil Boyları tarafından Orta Asya’da kurulan İlk Türk-İslam devletidir.
• Kurucusu Bilge Kül Kadir Han‘dır.
• Önemli hükümdarları; Bilge Kül Kadir Han, Satuk Buğra Han (Abdülkerim) ve Yusuf Kadir Han.
• İslamiyet, Satuk Buğra Han (Abdülkerim) zamanında devletin resmi dini ilan edildi.
• Türkçeyi resmi dil olarak kullandılar.
• Ribat adıyla ilk kervansarayları yaptılar.
• Türk tarihinde ilk posta teşkilatını kurdular.
• Devleti İkili teşkilat sistemine göre yönettiler.
• İlk Türk-İslam medresesini yaptılar.
• Türk-İslam kültürünü harmanlayıp bu alandaki ilk eserleri verdiler.

Not: İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boyu Karluklar, İlk Türk devleti ise Karahanlılar’dır,

Karahanlı Devleti’nde Gelişimin İzleri:

İslam kültürü Karahanlı devletinde değişim yaşatmasına rağmen bazı alanlarda Orta Asya Türk kültürünün devam ettiğini de görebilmekteyiz. Bazı alanlarda ise her iki kültürün etkisiyle meydana gelen eserleri de görebilmek mümkündür.

Türk hükümdarlarının kullandıkları isimlerin devam etmesi (Han, Hakan) Türkçeyi resmi dil olarak kullanmaya ve devleti ikili teşkilat sistemine göre devam etmeleri, Orta Asya Türk kültürünü yaşattıklarını gösterir. Fakat Satuk Buğra Han’ın İslamiyet’le tanışıp Müslüman olduktan sonra ismini Abdulkerim olarak değiştirmesi İslam kültürünün sosyo-kültürel anlamda bir etkisinin olduğunu görebilmekteyiz.

Değişim ve sentez (harmanlanma) mimari yapılarda, yazılı edebiyat eserlerinde de etkisini göstermiştir.

Medreselerde hem dini bilimler hem de pozitif bilimler ( Fizik, Kimya vb.) okutulurdu. Karahanlılar da İlk Türk-İslam medreselerin yapılmasına öncülük ettikleri için mimarı yapılarla Kültürel anlamda değişim yaşatmışlardır. Sadece mimari alanda değil Yesevi Tarikatı’nın kurucusu olan Hoca Ahmet Yesevi gibi Türk-İslam alimini de yetiştirmiştir. Bu alim hem Türkçe eserler yazarak Türk kültürünü hem de İslam kültürünü yaşayarak bilim ve fikir dünyamıza büyük katkılar sağlamıştır.

Hoca Ahmet Yesevi’nin yanında gibi ilim insanlarına da ev sahipliği yaparak Türk-İslam kültürünü sosyal ve kültürel olarak gelişmesine katkı sağlamıştır.

Hoca Ahmet Yesevi’nin “Divan-ı Hikmet”, Yusuf Has Hacip’in “Kutadgu Bilig”, Kaşgarlı Mahmut’un “Divan-ı Lügatit Türk” adlı eserleri mevcuttur.

İslam dini, hem Türk dilinde hem de Türk edebiyatında yeni gelişmelerin yaşanmasını ve Ahmet Yesevi gibi alimlerin çıkması sağlamıştır. Bu âlimler de Türk-İslam kültürünü Orta Asya’dan tüm dünyaya yayılmasında öncülük etmişlerdir.

Gazneliler (963-1187):

• Afganistan, Pencap ve İran çevresinde kuruldu.
• Kurucusu Alp Tigin, başkenti ise Gazne şehridir.
• Önemli hükümdarları Alp Tigin, Sultan Mahmut (Gazneli Mahmut), Sultan Mesut‘tur.
• Gazneli Devleti çok uluslu ilk Türk-İslam devletidir. Bu durum; En önemli yıkılma nedenleridir.
• Saray ve Ordu dili Türkçe, yazışma ve ilim dili Farsça ve Arapça’ dır. Bu durum; Türkçe’nin gelişimini yavaşlatmıştır.

Gazneli Mahmut: İslam dinini ve kültürünü Hindistan’a yaydı. Abbesi Halifesini koruyarak, Halifeden “Sultan” unvanını aldı. (Sultan unvanını kullanan ilk Türk hükümdardır)

Bir devletin kendi içinde birden fazla milleti barındırması o devletin çok uluslu bir yapıda olduğunu gösterir. Devlet güçsüz duruma geçtiğinde, bu milletler ayrılıp kendi devletlerini kurarak o devletin dağılmasına neden olabilir.

İki Türk Devleti Karşı Karşıya:

Dandanakan Savaşı (1040):

Gazneliler ile Büyük Selçuklu Devleti arasında yaşandı. Büyük Selçuklu Devleti bu savaşı kazanarak Gazneli Devleti’ne büyük zarar verdi.

Bu savaş ile Gazneli Devleti yıkılma sürecine girer ve 1187 yılında tarih sahnesinden bir Türk devleti daha ayrılır.

Bu savaş ile Büyük Selçuklu Devleti resmen kurulmuş oldu.

Gazneli Devleti’nde Gelişimin İzleri:

Farklı kültürleri ve toplulukları bünyesinde barındırmıştır.

Arapça ve Farsça’nın yazışma ve ilim dili olması ülkede Arap ve Fars(İran) kültürünün etkisinin oldukça fazla olduğunu gösterir.

İranlı yazar Firdevsi ünlü eseri Şehname’yi Gazneli Mahmut’a sunmuştur.

Gazne şehri önceleri önemsiz bir şehir iken Gazneli Mahmut zamanında Asya’nın ilim merkezi olmuş, medrese, kütüphaneler açılmıştır.  Ünlü gök bilimci Biruni ve ünlü tıpçı İbn-i Sina bu dönemde yaşamıştır. Bu alimlerin kitapları Avrupa’da yüzyıllar boyunca okutularak, Avrupa’nın kültürel yönden gelişimine önderlik etmiştir.

Büyük Selçuklu Devleti (1040 – 1157)