EDEBİYAT
- Türkler yazının geç kullanılmasına bağlı olarak ilk dönemlerde yazısız edebi eserler ortaya koymuşlardır.
Sözlü Edebiyat Eserleri arasında;
- Koşuk (şölenlerde kopuz eşliğinde söylenen şiirler), Sav (atasözü), Sagu (ağıt) ve Destan sayılabilir.
Önemli Türk Destanları
1. Alp Er Tunga – Şu Destanları → İskitler (Sakalar)
2. Oğuz Kağan Destanı → Asya Hun
3. Ergenekon – Bozkurt Destanları → Göktürkler
4. Türeyiş–Göç Destanları → Uygurlar
5. Manas Destanı → Kırgızlar
6. Dede Korkut Hikayeleri → Oğuzlar
Yazılı Edebiyat
Göktürk Kitabeleri
- II. Göktürk Devleti’nde Bilge Kağan, Kültiğin, Tonyukuk adına dikilen ve Türklerin yazdığı ilk yazılı kaynak olan anıtlardır.
- Göktürk kitabeleri Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır. Bu kitabeler İsveçli subay Strahlenberg tarafından bulunmuş ve Danimarkalı dil bilimci Wilhelm Thomsan tarafından okunmuştur.
Uyarı: Türklerde Yollug Tigin ilk edebiyatçı sayılırken Yolgo Tigin ise ilk tarihçi kabul edilmektedir. İlk şair ise Arpın – Çur’dır.
Göktürk Kitabeleri’nin özellikleri
1. Türk tarihine dair Türkler tarafından yazılan ilk edebi ve tarihi eserdir.
2. Türklere vatan ve millet sevgisini aşılamıştır.
3. Devlet yöneticilerinin halka, halkın ise devlete karşı görevlerini belirtmiştir.
4. Türk kültürü ve milleti hakkında bilgi vermiştir.
5. Gelecek nesillere ders verme amacıyla yazılmıştır
Göktürk kitabeleri dışında,
Uygurlar → Karabalasagun ve Sine Uşi Yazıtlarını
Kırgızlar → Yenisey Yazıtlarını ortaya koymuşlardır.
Türklerin kullandığı alfabeler
- II. Göktürk, Türgişler ve Uygurların kendilerine ait alfabesi vardır. Ayrıca Türkler Soğd (Yabancı ülkelerle ticari faaliyetler daha çok Soğdlular aracılıyla yapıldığı için) Kiril, Arap, Latin ve İbrani alfabelerini de kullanmışlardır.
- Uygurlar kağıt ve matbaayı Türklerde ilk defa kullanmışlar Çin’den öğrendikleri hareketli harf sistemini geliştirmişlerdir.
- Türklerde ilk kitap basımını yapan ve kütüphane kuran devlette Uygurlardır.
SANAT
1. Türkler ekonomik yapıları ve yaşam tarzlarından dolayı genellikle taşınabilir sanat eserleri ortaya koymuşlardır.
2. Türkler kullandıkları eşyaların (gündelik eşyalar, kılıç kabzaları, kemer tokaları) ve silahların üzerine hayvan figürleri çizmişlerdir. (Hayvan üslubu)
3. Türklerde çadır sanatı, dokuma sanatı (halı-kilim) deri sanatı, maden işlemeciliği gelişmiştir. Ayrıca sanatta bitki motifleri, geometrik desenleri kullanmışlardır.
4. Türklerde başlangıçta ölen insanların mezarlarının çevresine dikilen Balbal adı verilen taşlar zamanla 10 metrelik heykeller haline dönüşmüştür.
5. Uygurlar yerleşik yaşama geçmelerine bağlı olarak tapınak, saray gibi kalıcı mimari eserler oluşturmuşlardır. Ortaya koydukları kubbeli yapı ve köşe üçgenlerinin esin kaynağı Türk çadırlarıdır.
6. Uygurlarda duvar resmi (Fresko) ve minyatür sanatı oldukça gelişmiştir. Uygur ressamlarına bedizci denmiştir.
Uyarı: Uygurlarla freskolara rastlanması yerleşik hayatın göstergesidir.
7. Uygurlar Türk tarihinde orta oyunu yani tiyatronun temelini atmışlardır.
8. Türklerde Türk müziğinin ilk örnekleri kopuz eşliğinde söylenen türkülerdir.
BİLİM
- Türklerde bilime ve bilim adamlarına değer verilmiştir. Bunun göstergesi hükümdarların yanında Keneşci adı verilen danışmanların yer almasıdır.
- Türkler kendilerine ait 12 Hayvanlı Türk takvimini yapmışlardır. Bu takvimde her yıla bir hayvan ismiyle anılmış ay ve gün rakamla ifade edilmiştir.
Uyarı: Türklerin takvim yapmaları astronomi alanında çalışmalar yaptıklarını her yılı bir hayvan ismi vermeleri ekonomik uğraşların hayvancılık olduğunu gösterir.
