- Eski Türk topluluklarında devlete il (el) adı verilmiştir.
- Devletin başında Han, Hakan, Kağan, Yabgu, İdikut, İlteber, Erkin, Tanhu, Şanyü unvanlarını kullanan hükümdarlar vardır.
- Bunun dışında devlette hükümdar olmanın alametleri Otağ (Çadır), Taht (Örgin) Sancak (Tuğ), Sorguç (Kotuz), Davul (Nevbet) gibi sembollerin dışında Unvan almadır.
Hakanın Görevleri
- Halk arasında ayrım yapmadan halkı adaletli bir şekilde yönetmek
- Halkın huzur ve refahını sağlamak
- Halkın güvenliğini sağlamak ve halk için fetihler yapmak
- Halk bünyesinde çıplakları giydirmek, açları doyurmak
- Töreyi uygulamak
- Toy düzenlemek
Uyarı: Hakanın yaptığı tüm faaliyetler halkın menfaat ve çıkarları doğrultusunda yapıldığı için bu durum Türklerde sosyal devlet anlayışının olduğunun gösterir.
Kut İnancı
Devleti yönetme yetkisinin Hakan’a Gök Tanrı tarafından verildiğine inanılan ve bunun kan yoluyla Hakanın soyuna geçtiği düşüncesidir.
Kut İnancının Olumlu yönleri
- Hakan’ın Tanrı adına devleti yönettiğine inanılması ve tanrının yeryüzündeki temsilcisi olarak görülmesi halkın hakana koşulsuz şartsız itaat etmesini sağlamıştır.
Önemli Not: Kut’un Hakan’a yüklediği önemli görevler vardır. Şayet bunlar yerine gelmemişse itaat ortadan kalkar. Örneğin Tapo Kağan’ın Budizmi halka benimsetmeye çalışması sonucu itibarını kaybetmesi gibi.
- Hakan egemenliğini ilahi bir güce dayandırarak halk üzerindeki siyasi otoritesini güçlendirmiştir.
- Ülke topraklarının Hakan’ın malı sayılması özel mülkiyet anlayışını engellemiştir. Bundan dolayı Türk devletlerinde toplumsal sınıflaşma ve kölecilik yoktur.
- Yapılan mücadele sonrasında devletin başına en güçlü olan kişi geçtiği için devlet yönetimi bu durumdan olumlu etkilenmiştir.
Kut İnancının Olumsuz yönleri
- Ülke topraklarının hanedanın malı sayılması demokrasi ve eşitlik anlayışına terstir.
- Farklı soyların başa geçmesi engellenmiştir.
- “Ülke hanedan üyelerinin ortak malıdır.” anlayışı olmasından dolayı Hakan öldükten sonra veraset sistemi yani tahta geçme hakkı belli değildir. Bu anlayış taht kavgalarının çıkmasına ve devletin yıkılışına zemin hazırlamıştır.
Önemli Not: Türk tarihinde taht kavgalarının yaşanmadan ülkenin yönetildiği üç dönem vardır.
1. I. Göktürk → Bumin Kağan, İstemi Yabgu Dönemi
2. II. Göktürk → Bilge Kağan – Kültigin Dönemi
3. Büyük Selçuklu → Tuğrul ve Çağrı Bey Dönemi
Uyarı: İslamiyet öncesi Türklerde ülke topraklarının hanedan üyeleri arasında paylaştırılmasına ülüş denir.
Boylar Federasyonu
- Federasyon: İçişlerinde serbest dış işlerinde merkeze bağlı yönetim şeklidir.
- Türk devletlerinde devlet boyların bir araya gelmesiyle oluşmuştur.
- Boyların içişlerinde serbest olması ayrıca boy bünyesindeki halkın Hakan’dan önce boy beyine bağlı olması devletin yıkılışını hızlandırmıştır.
İkili Teşkilat
- Türk devletlerinde devletin geniş bir coğrafyaya yayılması, ülkenin hanedan üyelerinin ortak malı sayılmasından dolayı, ülke yönetimini kolaylaştırmak amacıyla kutsal sayılan doğu kanadını Hakan batı kanadını Yabgu unvanıyla hanedan üyelerinden birisi yönetmiştir.
Uyarı: Yabguların içişlerinde serbest olması federasyon yönetiminin varlığının göstergesidir.
- Hanedan üyesi olan Yabguların yönetimde hak iddia etmeleri merkezi yönetimi zayıflatmış, devletin yıkılışını hızlandırmıştır.
KURULTAY (Toy – Kengeş)
- Devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı meclistir.
- Her yılın dokuzuncu ayında toplanmıştır.
- Kurultay üyeleri Hakan, Hatun, Hanedan üyeleri ve boy beyleridir.
- Hakan meclis başkanıdır. Hakan meclise katılmazsa Aygucu (vezir) meclise başkanlık yapar.
Uyarı: Kurultay üyelerine Toygun denir. Kurultayın varlığı ve farklı fikirlerin yönetime yansıması Türklerde demokrasi bilincinin olduğunun göstergesidir.
Kurultayın Görev ve Yetkileri
- Devlet politikasını belirlemek (Siyasi)
- Hakan seçiminde etkili olmak (Siyasi)
- Törelerde değişiklik yapmak (Hukuki)
- Yargılama yapmak (Hukuki)
- İnsan ve hayvan sayımı yapmak (Sosyal ekonomik)
- 6. Dini törenlere katılmak (Dini)
BAŞLICA DEVLET GÖREVLİLERİ VE GÖREVLERİ
Yabgu: Devletin batı kanadını yöneten Hakanın kardeşidir. Devlette ikinci adamdır.
Tigin (Tekin): Hanedanın erkek çocuklarına verilen unvandır. Devlet deneyimi kazanmaları için küçük yaşlarda Şad unvanıyla boy ve oymakların başına yönetici olarak atanmışlardır.
Uyarı: Tekinin Hakan olmasında;
1. Veraset durumu
2. Kurultay kararları
3. Boy beylerinin ortak kararı etkili olmuştur.
Ağılıg: Hazine görevlisi
Aygucı: Vezir (Başbakan)
Yargucu: Yargıçlar
Buyruk: Bakan
Tamgacı (Bitikci): Yazışmalardan sorumlu olan kişi
Tudun: Vali (Vergi memuru)
Tarkan: Ordu komutanı (Yönetici asker)
Apa: Sivil yönetici
Amga: Maliye ve tahsil memuru
Bağa: Yöneticiler
İnal – Çar – Külüg – Ataman – İnanç: Yönetici askerler
Subaşı: Ordu Komutanı
Tamgaçlar: Damgacılar
Hatun: Hakanın eşidir. İlk Türk devletlerinde tek eşle evlilik esastır ve kadına gereken değer verilmiştir. Örneğin Hatunların da siyasi yetkileri vardır.
Hatunların siyasi yetkilerinin göstergeleri arasında
- Kurultaya katılarak görüşlerini bildirmeleri
- Elçi kabul edebilmeleri
- Hakan seferdeyken yerine vekalet etmeleri
- Yapılan antlaşmalarda Hatunun da imzasının olması sayılabilir.
