İklim sistemi, yeryüzünde belirli bir bölgede uzun süre boyunca etkili olan hava olaylarının genel bir düzenidir. İklim, sıcaklık, yağış, basınç, rüzgâr ve nem gibi unsurların yıllar boyu gözlemlenmesiyle oluşur. İklim sistemi, atmosfer, hidrosfer (su), litosfer (kara) ve biyosfer (canlılar) gibi farklı bileşenlerin etkileşiminden meydana gelir.

İklim Sistemi

• İklim, geniş bir alanda ve uzun yıllar değişmeyen ortalama hava koşullarıdır. İklim koşulları doğal ve beşerî çevreyi etkilemektedir.
• İklim; atmosferin, hidrosfer, kriyosfer, litosfer ve biyosfer arasındaki ilişkiyle biçimlenmektedir.
• İklim sistemi bileşen ve değişkenlerden oluşmaktadır.

İklim Sisteminin Bileşenleri:

• Litosfer (Taş Küre)
• Hidrosfer (Su Küre)
• Kriyosfer (Buzul Küre)
• Atmosfer (Hava Küre)
• Biyosfer (Canlı Küre)

İklim Sisteminin Değişkenleri:

• Sıcaklık
• Hava Basıncı
• Rüzgârlar
• Nemlilik ve Yağış

A- İklim Sisteminin Bileşenleri

1. Hidrosfer

• Hidrosfer, diğer iklim bileşenlerine göre güneş enerjisini daha fazla depolayabilir. Okyanuslar, yeryüzündeki sıcaklığı düzenler.
• Yeryüzündeki sularda gerçekleşen buharlaşma, atmosferin nem oranını etkiler ve çevreye ısı salar.
• Okyanus akıntıları, sıcaklığın yeryüzünde dengeli dağılmasını sağlar.

2. Litosfer

• Litosfer, yer kabuğundaki değişiklikler iklimi etkiler. Örneğin, volkanik patlamalar iklim sistemini etkileyebilir.
• Litosferdeki topografik yapı, deniz etkisinin iç kesimlere geçmesini engelleyerek yağış düzenini etkiler.

3. Kriyosfer

• Kriyosfer, kar ve buz örtüsü, güneş ışınlarının yansımasını sağlar, buzların erimesi deniz seviyesini etkileyerek iklimi değiştirebilir.
• Kriyosferin çözülmesi, atmosfere karbondioksit ve metan gazı salınmasına yol açarak iklim değişikliğine neden olabilir.

4. Biyosfer

• Bitkiler, fotosentez ile atmosferdeki karbondioksiti emer ve iklim değişikliklerini etkiler. Orman yangınları bu dengeyi bozar.
• İnsan faaliyetleri, sera gazı salınımına neden olarak küresel ısınmaya katkıda bulunur.

5. Atmosfer

• Atmosfer, sürekli hareket halindedir ve ısının yeryüzüne ulaşmasını sağlar. Aşırı ısınmayı ve soğumayı önler.

Atmosferin Katmanları

Troposfer

• Atmosferin alt katmanı olup, rüzgar, yağmur gibi olayların gerçekleştiği bölgedir. Yükseldikçe sıcaklık azalır.

Stratosfer

• Stratosferde yatay hava hareketleri görülür. Güneş’ten gelen ultraviyole ışınlar burada tutulur.

Mezosfer

• Gök taşlarının çoğu bu katmanda parçalanır.

Termosfer

• Gazlar seyrekleşir ve sıcaklık yükselir. Radyo dalgaları bu katmandan yansır.

Ekzosfer

• Atmosferin en dış katmanı olup, yer çekiminin çok az olduğu bölgedir.

B) İklim Sisteminin Değişkenleri

İklim sisteminin değişkenleri, hava olaylarını meydana getiren sıcaklık, hava basıncı, rüzgâr, nem ve yağıştır.

1. Sıcaklık

• Isı, bir maddenin moleküllerinin hareketinin toplam enerjisidir. Sıcaklık, maddelerdeki moleküllerin hareketlerinin ortalama enerjisinin ölçüsünü ifade eder. Sıcaklık, iklim değişkenlerini etkileyen önemli bir öğedir.

Sıcaklığın Dağılışına Etki Eden Faktörler

1. Güneş Işınlarının Düşme Açısı

• Güneş ışınlarının düşme açısı, sıcaklığı büyük ölçüde etkiler. Güneş ışınlarının düşme açısı, Dünya’nın şekli, günlük ve yıllık hareketi ile topoğrafya durumuna göre değişir.

a) Dünya’nın Şekli ve Enlem

• Dünya’nın küreye benzeyen geoit şekli nedeniyle Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe Güneş ışınlarının düşme açısı küçülür.
• Bu nedenle sıcaklık Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe azalır. Bu azalma, enlem etkisi olarak adlandırılır.
• Kuzey Yarım Küre’nin orta kuşağında yer alan Türkiye’de sıcaklıklar güneyden kuzeye doğru gidildikçe azalır. Bu azalma kıyılarda daha belirgindir.

b) Dünya’nın Kendi Ekseninde Dönmesi (Günlük Hareketin Sıcaklığa Etkisi)

• Dünya, kendi ekseni etrafında batıdan doğuya döner. Bu hareket, günlük sıcaklık değişikliklerine neden olur. Güneş ışınlarının düşme açısı gün boyunca değişir, bu da sabah ve akşam saatlerinde sıcaklıkların düşük olmasına, öğle saatlerinde ise yüksek olmasına neden olur.

c) Dünya’nın Dolanma Hareketi (Yıllık Hareket)

• Dünya, Güneş’in etrafında elips şeklinde bir yörüngede dolanır. Bu hareket 365 gün 6 saatte tamamlanır ve bir yıl olarak adlandırılır.
• Yörüngenin eğik olması ve elips şeklindeki yörüngeden dolayı mevsim farklılıkları ortaya çıkar. Örneğin Kuzey Yarım Küre’de yaz süresi daha uzun, kış süresi daha kısadır.
• Dünya’nın ekseni eğik olduğu için Güneş ışınlarının düşme açısı yıl boyunca değişir. Bu da sıcaklıkların mevsimler boyunca farklılık göstermesine neden olur.

21 Haziran

• 21 Haziran’da Güneş ışınları öğle vakti Yengeç Dönencesi’ne (23° 27′ kuzey enlemi) dik açıyla düşer.
• Kuzey Yarım Küre’de yaz, Güney Yarım Küre’de kış mevsimi başlar.
• Kuzey Yarım Küre’de en uzun gündüz, Güney Yarım Küre’de en uzun gece yaşanır.

23 Eylül

• 23 Eylül’de Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a dik açıyla düşer.
• Kuzey Yarım Küre’de sonbahar, Güney Yarım Küre’de ilkbahar mevsimi başlar.
• Dünya’nın her yerinde gece ve gündüz süresi eşittir. Bu duruma gece-gündüz eşitliği (ekinoks) denir.

21 Aralık

• 21 Aralık’ta Güneş ışınları öğle vakti Oğlak Dönencesi’ne (23° 27′ güney enlemi) dik açıyla düşer.
• Kuzey Yarım Küre’de kış, Güney Yarım Küre’de yaz mevsimi başlar.
• Kuzey Yarım Küre’de en uzun gece, Güney Yarım Küre’de en uzun gündüz yaşanır.

21 Mart

• 21 Mart’ta Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a dik açıyla düşer.
• Kuzey Yarım Küre’de ilkbahar, Güney Yarım Küre’de sonbahar mevsimi başlar.
• Dünya’nın her yerinde gece ve gündüz süresi eşittir.

ç) Eğim ve Bakı

• Güneş ışınlarının düşme açısı, topoğrafyanın durumuna göre değişir. Yer şekillerinden dolayı Güneş ışınları düz ve eğimli yerlere farklı açılarla düşer. Bu durum kısa mesafelerde sıcaklık farklarına neden olur.
• Dağların ve yamaçların Güneş’e dönük olan tarafları daha fazla ısınır. Bu tür yamaçlara bakı durumundaki yamaç denir.
• Dönenceler dışında kalan yerlerde Kuzey Yarım Küre’de güneye, Güney Yarım Küre’de kuzeye bakan yamaçlar bakı durumundadır.
• Türkiye’deki dağların güney yamaçlarında bakı etkisi görülür.

2. Yükselti

• Hava, daha çok yerle temas ederek ve yerden yansıyan ışınlarla ısınır. Bu nedenle yükseldikçe sıcaklık azalır. Yükseklik arttıkça sıcaklığın düşmesi normaldir, bu nedenle dağlar üzerinde kalıcı karlar ve buzullar bulunur.
• Türkiye’de batıdan doğuya gidildikçe genel olarak yükselti artar. Bu nedenle aynı enlemdeki doğu bölgelerinde sıcaklık batıya göre daha düşüktür.

3. Okyanus Akıntıları

• Okyanus akıntıları, sıcaklıkları akıntıların aktığı yerlere taşır. Örneğin, Ekvator’dan gelen sıcak su akıntıları, soğuk yerlerde sıcaklığı yükseltirken, soğuk akıntılar sıcak bölgelerde sıcaklığı düşürür.

4. Atmosfer Nemliliği

• Su buharı, Güneş ışınlarını soğurarak yerin aşırı ısınmasını ve yerden yansıyan ısınmayı engeller. Atmosferdeki nemin fazla olduğu yerlerde sıcaklık farkı azdır. Örneğin, Ekvatoral bölgede günlük sıcaklık farkı 23°C civarındayken, bu değer çöl bölgelerinde 20°C’nin altındadır.

5. Rüzgarlar

• Hava kütleleri bulundukları yerin sıcaklığını gittikleri yere taşıyarak hava olaylarını etkiler. Ekvator yönünden gelen rüzgarlar sıcaklığı artırırken, kutup yönünden gelen rüzgarlar sıcaklığı düşürür. Türkiye’de de güneyden esen rüzgarlar hava sıcaklığını artırır, kuzeyden esenler ise sıcaklığı düşürür.

6. Kara ve Denizlerin Etkisi

• Kara ve denizlerin ısınma hızları farklıdır. Karalar, denizlere göre daha hızlı ısınıp daha hızlı soğur. Bu nedenle denize kıyısı olan bölgelerde sıcaklık farkı daha azdır.

7. Bitki Örtüsü

• Bitki örtüsü, özellikle ormanlar, Güneş ışınlarının bir kısmını soğurur, bir kısmını yansıtır. Şehirlerde asfalt ve binalar Güneş ışığını daha fazla tutarak sıcaklığın artmasına neden olur. Bu nedenle bitki örtüsü sıcaklık farklarını dengelemeye yardımcı olur.

Sıcaklığın Dünya Üzerindeki Dağılışı

• Yeryüzünde sıcaklık dağılışını incelemek için izoterm (eş sıcaklık) haritalarından yararlanılır. İzoterm, aynı sıcaklığa sahip noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eğrilerdir. Bu eğriler, sıcaklık farklarını haritalar üzerinde gösterir.
• İzoterm haritalarında bazı alanlardaki sıcaklıklar farklı şekillerde çizilmektedir. Yükselti etkisi göz önüne alınarak sıcaklık yaklaşık her 100 metre yükseldikçe 0.5°C azalır. Bu nedenle dağların yüksek yerlerinde sıcaklık daha düşük hesaplanır ve bu fark izoterm haritalarına yansıtılır.
• Yeryüzünde yıllık ortalama sıcaklıkların dağılışı incelendiğinde şu tespitler yapılmaktadır:
  • Okyanus akıntıları ile kara ve denizlerin ısınma özelliklerinden dolayı izoterm eğrileri paralellik göstermez.
  • Sıcaklık, genel olarak Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe azalır.
  • Yeryüzündeki en yüksek sıcaklıklar dönenceler çevresindeki çöllerde görülmektedir.
  • En düşük sıcaklıklar kutuplarda görülür ve bu bölgelerde sıcaklık 0°C’nin altındadır.

Türkiye’de Sıcaklığın Dağılışı

• Türkiye’de sıcaklık, güneyden kuzeye doğru azalır. Yükselti arttıkça sıcaklık düşer ve batıdan doğuya doğru gidildikçe sıcaklık azalır.

Çözümlü Örnek Test Soruları

Soru 1:
İklim sisteminin en önemli enerji kaynağı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Ay
B) Güneş
C) Okyanus akıntıları
D) Yer kabuğu
E) Atmosferdeki basınç farkları

Çözüm:
İklim sistemi, yeryüzündeki hava sıcaklığını, rüzgarları ve yağışları etkileyen süreçleri içerir. Bu sistemin en önemli enerji kaynağı Güneştir. Güneşten gelen enerji, iklimin temel belirleyicisidir.

Cevap: B

Soru 2:
İklim ile hava olayları arasındaki temel fark aşağıdakilerden hangisidir?

A) İklim kısa sürede değişir, hava olayları uzun sürelidir.
B) Hava olayları belirli bir bölgede meydana gelir, iklim tüm dünyada aynı etkidedir.
C) Hava olayları anlık durumlardır, iklim ise uzun yıllar boyunca gözlemlenen hava koşullarıdır.
D) İklim, sadece soğuk bölgelerde görülür, hava olayları her yerde görülebilir.
E) Hava olayları insanlar tarafından kontrol edilebilir, iklim ise doğal süreçlerle oluşur.

Çözüm:
Hava olayları, kısa vadede (günlük ya da haftalık) atmosferde meydana gelen değişikliklerdir. İklim ise uzun yıllar boyunca bir bölgede gözlemlenen ortalama hava koşullarıdır.

Cevap: C

Soru 3:
İklim sisteminin bileşenlerinden biri olan atmosfer, hangi işlevi ile yeryüzündeki iklimi doğrudan etkiler?

A) Güneş ışınlarını süzmesi
B) Yerkabuğunu koruması
C) Ay’ın çekim kuvvetini dengelemesi
D) Deniz seviyesini kontrol etmesi
E) Yanardağ faaliyetlerini durdurması

Çözüm:
Atmosfer, Güneş ışınlarını süzmesi ve yeryüzündeki ısı dengesini sağlamasıyla iklim sisteminde önemli bir rol oynar. Atmosfer, aynı zamanda sera etkisi gibi süreçlerle sıcaklık ve yağış dağılımını etkiler.

Cevap: A

Soru 4:
Aşağıdakilerden hangisi iklim sisteminin başlıca bileşenlerinden biri değildir?

A) Atmosfer
B) Hidrosfer
C) Biyosfer
D) Litosfer
E) Termosfer

Çözüm:
İklim sisteminin başlıca bileşenleri; atmosfer (hava), hidrosfer (su), biyosfer (canlılar) ve litosfer (yer kabuğu) gibi unsurları içerir. Termosfer, atmosferin üst katmanıdır ve iklim sistemi üzerinde doğrudan bir etkisi yoktur.

Cevap: E

Soru 5:
Aşağıdakilerden hangisi iklim sisteminin insan yaşamı üzerindeki doğrudan etkilerinden biridir?

A) Yerkabuğunun sertleşmesi
B) Tarım faaliyetlerinin düzenlenmesi
C) Depremlerin artması
D) Ay tutulmasının gerçekleşmesi
E) Denizlerin yükselmesi

Çözüm:
İklim sistemi, tarım faaliyetleri üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Sıcaklık, yağış ve mevsimlerin düzenli değişimi, tarım ürünlerinin yetişme koşullarını belirler.

Cevap: B