Basınç

Hava kürenin (atmosferin) ağırlığına “atmosfer basıncı” adı verilir. Diğer bir deyişle, hava kürenin içerisinde bulunan gazların birim yüzeye yaptığı etkiye basınç denir. 45° paralelinde deniz seviyesinde 15°C de ölçülen hava basıncı, 760mm yüksekliğindeki civa sütununun 1 cm2 lik yüzeye yaptığı basınca eşittir. Basınç milibar (mb) olarak ifade edilir. 1013 mb a eşit olan basınç normal basınç olarak kabul edilir. Bu değerin altında olan alçak basınç (siklon) bu değerden yüksek olana yüksek basınç (antisiklon) denir. Basınç barometre ile ölçülür. İzobar denilen eş basınç eğrileri ile gösterilir.

Not: Normal hava basıncının 45° enleminde yerçekiminin normal olması, 15°C’nin Dünya’nın ortalama sıcaklığının olması, deniz seviyesinde elde edilmesinin nedeni ise atmosfer kalınlığının buradan başlamasıdır.

Basınç Türleri

Termik Basınç: Yeryüzünün ısınıp soğumasıyla oluşan basınçtır. Ekvatorda hava sıcak olduğu için alçak, kutuplarda hava soğuk olduğu için yüksek basınç koşulları etkilidir. Dünya ekseni üzerinde dönmemiş olsaydı yeryüzünde sürekli 2 basınç merkezi olacaktır. Ekvator’daki Termik AB; kutuplardaki Termik YB.

Dinamik Basınç: Dünyanın ekseni üzerindeki hareketinin sonucunda oluşur. 30° enlemlerde dinamik yüksek basınç, 60° enlemlerde dinamik alçak basınç oluşur.

Basınç Merkezlerinin Genel Özellikleri

Alçak Basınç (Siklon) Alanları

TAB ==> Sıcak ve nemli
DAB ==> Soğuk ve nemli

• Dikey hava hareketi yükselici niteliktedir.
• Yatay hava hareketi çevreden merkeze doğrudur.
• Nem açığı azdır.
• Ekvator’da TAB, 60° enlemlerinde DAB merkezlerinde görülür.
• Havanın yoğunluğu azdır.
• Merkezden çevreye doğru basınç yükselir.
• Yükselen hava soğuyacağından yağış oluşur.
• Hava kapalı, yağışlı ve bulutludur.
• Günlük sıcaklık farkları azdır.
• Hava hareketi Güney Yarımküre’de saat ibresinin ters yönünde, Kuzey Yarımküre’de saat ibresi yönündedir.

Yüksek Basınç (Antisiklon) Alanları

TYB ==> Soğuk ve kuru
DYB ==> Sıcak ve kuru

• Dikey hava hareketi alçalıcı niteliktedir.
• Yatay hava hareketi merkezden çevreye doğrudur.
• Nem açığı fazladır.
• Mekanik (fiziksel) ufalanma belirgindir.
• Çöllerin oluşumuna yol açar.
• Havanın yoğunluğu fazladır.
• Çevreden merkeze doğru basınç yükselir.
• Alçalan hava ısınacağından yağış oluşumunu engeller.
• 90° kutuplarda TYB – 30° enlemlerinde DYB merkezlerinde etkilidir.
• Hava açıktır, bulutluluk oranı düşüktür.
• Günlük sıcaklık farkları artar.
• Hava hareketleri Kuzey Yarımküre’de saat ibresi yönünde, Güney Yarımküre’de saat ibresinin ters yönündedir.

Basıncın yeryüzündeki dağılışı

Ocak Ayı Dünya basınç dağılışı: KYK’de mevsimin kış olması ve karaların fazlalığı nedeniyle YB alanları daha geniştir. Basınç değerlerinin en yüksek olduğu yer soğumadan dolayı (termik etkenler) Sibirya ve Kanada’nın iç kısımları, alçak olduğu yerler ise dinamik etkenlerden dolayı İzlanda ve Aleut Adaları çevresindeki DAB alanı Sibirya ve Kanada üzerinde yerini TYB’ye bırakır. GYK’de basınç değerlerinin yüksek olduğu yerler termik etkenden dolayı Oğlak Dönencesi çevresindeki denizler üzerindedir. Dinamik etkenler nedeniyle 60° enlemleri çevresinde alçak basınç kuşağı oluşmuştur.

Temmuz Ayı Dünya basınç dağılışı: KYK’de mevsimin yaz olmasından dolayı Havai ve Azor çevresinde basınçlar genellikle dinamik nedenlerden dolayı YB merkezidir. Asya Kıtası ve çevresi ısınmaya bağlı olarak AB alanları haline gelmiştir. GYK’de Oğlak Dönencesi çevresi dinamik kökenli YB merkezidir. Bunun yanında KYK’de dinamik nedenlerle oluşan İzlanda ve Aleut DAB merkezleri, karalar üzerinde TAB alanına dönüşür.

Türkiye’de Etkili Olan Basınç Merkezleri

Türkiye farklı özellikteki basınçların etkisinde kalır. Bu durum daha çok Türkiye’nin matematik konumunun sonucudur.

Yüksek Basınçlar

a) Sibirya Antisiklonu: Ülkemizde doğu ve kuzeydoğudan sokulan termik kökenli yüksek basınç alanıdır. Türkiye’yi sadece kış aylarında Doğu Anadolu, Kuzeydoğu ve Balkanlar üzerinden sarkarak etkiler. Az fakat etkin kar yağışı ile soğuk ve ayazın fazla olduğu hava tipini simgeler. Balkanlardan sarktığında Azor DYB ile birleşerek İzlanda Alçak Basıncı’nın Türkiye’yi etkilemesine izin vermez. Bu nedenle uzun süreli, sakin ve soğuk kış koşulları yaşanır.

b) Asor Antisiklonu: Ülkemizi yaz aylarında etkileyen dinamik kökenli yüksek basınç alanıdır. Yaz aylarında genişleyerek Akdeniz iklim bölgelerini etkisi altına alır ve yaz aylarının sıcak ve kurak geçmesine neden olur. Kış aylarında ise etkisi az olmasına karşın Sibirya TYB ile birleşirse İzlanda DAB etkisini azaltır ve kışların sert geçmesine neden olur.

Alçak Basınçlar

a) İzlanda Siklonu: Dinamik kökenli bu alçak basınç alanı kışın etkilidir. Ülkemize batı ve kuzeybatıdan ya da Akdeniz üzerinden sokulur. Hareketli hava kütlelerini getirdiği için rüzgar birkaç gün ara ile çok farklı yönlerden eser. Rüzgarın esme yönü güneybatıdan başlar, kuzeybatıya kadar döner. Bu basınç merkezinde güney sektörlü rüzgârlar sıcaklığı artırırken, kuzey sektörlü rüzgarlar sıcaklığı düşünücü etki yapar ve cephesel yağışlara neden olur. Özellikle Karadeniz’de bu basınç alanı etkisiyle cephesel ve orografik yağışlar görülür. Eğer kendisinden daha sıcak olan Akdeniz’e iner ve uzun bir süre burada kalırsa nem yüklenir. Türkiye’nin güneybatı kıyılarında aşırı kış yağışlarına neden olur.

b) Basra Körfezi Siklonu: Termik kökenli bu basınç alanı, yaz aylarında karaların aşırı ısınması nedeniyle oluşmuştur. Ülkemizde güney ve güneydoğudan sokulan ve yaz aylarında etkili olan Basra Alçak Basıncı; Yaz başlarında karaların fazla ısınması ve atmosferin üst kısımlarının daha soğuk olması nedeniyle ani, gök gürültülü, sağanak yağışlara, Aşırı çöl sıcaklarının yaşanmasına, Azor Yüksek Basıncı’nın da etkisiyle kuzey yönlü rüzgârların etkili olmasına neden olur.

Rüzgarlar

Rüzgar Çeşitleri

Rüzgarlar genel olarak 3 grupta toplanır.

• Sürekli Rüzgarlar
• Mevsimlik (Yıllık Devirli) Rüzgarlar
• Yerel Rüzgarlar

1. Sürekli Rüzgarlar

2. Mevsimlik Rüzgarlar

3. Yerel Rüzgarlar

Çözümlü Örnek Test Soruları

Soru 1:
Hava basıncını ölçmek için kullanılan alet aşağıdakilerden hangisidir?

A) Termometre
B) Barometre
C) Higrometre
D) Anemometre
E) Termograf

Çözüm:
Hava basıncını ölçen alet barometredir.

Doğru Cevap: B

---

Soru 2:
Alçak basınç alanında hava hareketi nasıldır?

A) Hava yükselir ve yağış oluşur.
B) Hava alçalır ve sıcaklık artar.
C) Hava yatay olarak hareket eder.
D) Basınç sabit kalır.
E) Hava soğur ve alçalır.

Çözüm:
Alçak basınç alanında hava yükselir, bu durum genellikle yağışlı havalara neden olur.

Doğru Cevap: A

---

Soru 3:
Rüzgarların yönünü belirleyen temel faktörlerden biri aşağıdakilerden hangisidir?

A) Deniz seviyesi
B) Enlem
C) Basınç farkı
D) Yüzey şekilleri
E) Bitki örtüsü

Çözüm:
Rüzgarların yönünü belirleyen en temel faktör basınç farkıdır; yüksek basınçtan alçak basınca doğru eserler.

Doğru Cevap: C

---

Soru 4:
Rüzgarın hızını ölçmek için hangi alet kullanılır?

A) Barometre
B) Termometre
C) Anemometre
D) Higrometre
E) Termograf

Çözüm:
Rüzgarın hızını ölçen alet anemometredir.

Doğru Cevap: C

---

Soru 5:
Yüksek basınç alanında hava hareketi nasıldır?

A) Hava yükselir ve yağış oluşur.
B) Hava yatay olarak hareket eder.
C) Hava alçalır ve sıcaklık artar.
D) Basınç azalır.
E) Hava soğur ve yükselir.

Çözüm:
Yüksek basınç alanında hava alçalır ve sıcaklık artar, bu nedenle genellikle açık hava görülür.

Doğru Cevap: C

---

Soru 6:
Rüzgarların yönü ve hızını etkileyen faktörlerden biri olan Coriolis etkisi hangi olayın sonucudur?

A) Yerçekimi
B) Dünyanın eksen eğikliği
C) Dünyanın kendi ekseni etrafında dönmesi
D) Güneşin ısı etkisi
E) Ay’ın çekim gücü

Çözüm:
Coriolis etkisi, Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesinden kaynaklanır ve rüzgarların yönünü etkiler.

Doğru Cevap: C

---

Soru 7:
Muson rüzgarları hangi bölgede en belirgin olarak etki eder?

A) Kuzey Amerika
B) Batı Avrupa
C) Güney Asya
D) Güney Amerika
E) Afrika

Çözüm:
Muson rüzgarları özellikle Güney Asya bölgesinde etkilidir.

Doğru Cevap: C

---

Soru 8:
Alizeler, Dünya’nın hangi bölgesinde sürekli olarak esen rüzgarlardır?

A) Ekvator çevresi
B) Orta enlemler
C) Kutuplar
D) Kuzey Yarım Küre
E) Güney Yarım Küre

Çözüm:
Alizeler, Ekvator çevresinde sürekli olarak esen rüzgarlardır ve genellikle kuzeydoğudan güneybatıya doğru eser.

Doğru Cevap: A