İÇ KUVVETLER
Yeryüzünü biçimlendiren kuvvetler temelde iki tanedir. Biri iç kuvvetler diğeri ise dış kuvvetlerdir. Enerjisini yerin derinliklerinden alan epirojenez, orojenez, volkanizma ve depremlerden oluşan iç kuvvet ve olaylar; enerjisini temelde Güneş’ten alıp büyük oranda iklim koşullarının etkisiyle etkinliği değişen akarsular, rüzgârlar, buzullar, dalgalar ve akıntılardan oluşan dış kuvvetler vardır. İç kuvvetler genelde yapıcı – inşa edici, dış kuvvetler ise iç kuvvetlerin yer şekillerini genelde ortadan kaldıran veya şekillendiren kuvvetlerdir.
İç Kuvvetler
İç kuvvetler dört grupta toplanır. Epirojenez (kıta oluşumu), Orojenez (dağ oluşumu), Volkanizma ve Depremler (Seizma). Biz bunları inceleyelim.
1. Epirojenez (Kıta Oluşumu)
Geniş yer kabuğu kütlelerinin kalkan veya kubbe şeklinde dikey yönde yükselmesi, çanak şeklinde alçalıp çökmesi olaylarının tümüne epirojenik hareketler denir.
Bu hareketlerin ortaya çıkmasının temel sebebi manto üzerinde büyük çapta ağırlık değişmeleri ve bunun sonucunda izostatik dengenin bozulmasıdır.
a) Transgresyon: Karalar üzerindeki buzullaşma veya kıta kenarlarında büyük miktarda tortullaşmalar karaların alçalmasına ve nihayet denizin karaya doğru ilerlemesine (transgresyona) sebep olur.
b) Regresyon: Karalar üzerindeki buzulların erimesi veya dış kuvvetler ile büyük miktarda aşınıp hafifleme olayları sonucu hafifleyen yer kabuğunun yavaş yavaş yükselmesine neden olur. Bu durumda deniz seviyesi alçalarak geriler ve büyük oranda karalaşma olur. Buna regresyon denir.
2. Orojenez (Dağ Oluşumu)
Akarsular, rüzgârlar, buzullar ile dalga ve akıntılar gibi dış kuvvetlerin yer kabuğunu aşındırarak taşıdıkları irili ufaklı malzemeleri geniş deniz veya okyanus tabanlarına biriktirmeleri sonucunda binlerce metre kalınlığa ulaşan tortul tabakalar oluşur. Daha sonraki dağ oluşumu hareketlerinin yatağı olan bu geniş birikim alanlarına jeosenklinal denir.
Örnek olarak geçmişteki Tetis Denizi (Akdeniz, Karadeniz, Hazar havzasını içine alan) geniş bir jeosenklinal alanı idi. Günümüzde Akdeniz Havzası’nı yine örnek verebiliriz.
Levha hareketlerine sebep olan magmadaki konveksiyon akıntıları yandan sıkışan levhaların kıvrılmasına sebep olur. Bu hareketler sonucunda kıvrımlı dağlar, kırıklı dağlar ve o esnada kırılmalar sonucunda fay kuşakları oluşmuştur. Bu hareketlere orojenez (dağ oluşumu) denir.
a) Kıvrımlı Dağların Oluşumu
Yukarıda da belirttiğimiz gibi jeosenklinallerde birikmiş olan binlerce metre kalınlıktaki genç ve esnek yapılı tortul kaya tabakaları yan basınç ve sıkıştırmalar sonucunda kıvrılarak yükselir veya kıvrılarak alçalır.
Yarı basınçlar sonucunda kıvrılarak yükselen yerlerde kıvrım sistemleri oluşur. Kıvrımın kubbeleşen üst kısmına antiklinal, çukur kısmına senklinal denir. Antiklinaller üzerinde genellikle kıvrım dağları oluşur. Örneğin; Toros Dağları, Alp Dağları gibi.
Not: Dünya’da üç büyük orojenez oluşmuştur. Bunlardan ilki Paleozoyikte (I. Jeolojik Zaman) Kaledoniyen Orojenezi’dir. İskoçya ve Norveç’teki dağlar oluşmuştur. Paleozoyik sonlarında Hersinyen Orojenezl -Appalaşlar. Urallar. Orta Ren Dağları oluşmuştur. Tersiyer sonlarında (II. Jeolojik Zaman) Alpler, Himalaya Dağları, And ve Kayalık dağları oluşmuştur.
b) Kırıklı Dağların Oluşumu
Jeosenklinal denilen deniz çukurlarındaki tortullar veya daha önce karalaşmış tortul araziler sert veya yaşlı araziler şeklinde ise yarı basınçlara maruz kaldığında kıvrılamazlar ve bunun yerine “kırılırlar.” Bu sırada büyük fay kuşakları oluştuğu gibi kırılıp yukarı itilen kütle yükselerek “horst” denilen yüksek alanları, kırılıp çöken kütleler ise aşağı çökerek “graben“ denilen çukur alanları oluşturur.
Yan basınçlar sonucunda kütleler kıvrılamaz kırılırlar, kırılıp yükselen kısma horst, kırılıp çöken kısma graben denir. Horstlar genelde kırıklı dağlardır. Örneğin Bozdağlar, Aydın Dağları gibi. Kırılıp çöken kısımlar da çöküntü ovaları oluşur. Örneğin Bakırçay, Gediz ovaları gibi. Kırık yüzeyine ise fay denir. Kırıklı arazilerde volkanizma, deprem ve sıcak su kaynakları sık görülür.
Uyarı: Antiklinal — senklinal, horst – graben sistemleri genel olarak bir yer şekli değil yapı tipidir. Kıvrımlı yapı ve kırıklı yapı gibi.
3. Volkanizma
İç kuvvetlerden biri olan volkanizma, magmanın yer kabuğunun zayıf yerlerini zorlayarak yer üstüne çıkması veya yer altındaki boşluklarda, çatlaklarda soğuyup katılaşması sonucunda oluşur. Yer üstüne tüf, gaz ve lavlarla çıkan magma yüzeysel püskürme yaparken yer altındaki boşluk ve çatlaklara sokulup yavaş yavaş soğumasıyla iç püskürme şeklinde faaliyet yapar.
a) Yüzey Volkanizması
Magmanın yer kabuğunun zayıf yerlerini kırıp büyük bir gürültü ile yer üstüne püskürmesiyle hem bazı yer şekilleri hem de katı, sıvı ve gaz
malzemeler ortaya çıkar.
Püskürme esnasında ilk çıkan malzemeler gazlardır. Su buharı, kükürtlü hidrojen gazı, karbonlu gazlar çıkarak büyük felaketlere sebep olabilir. (Bakınız Vezüv volkanı – Pompei şehri).
Katı maddeler volkan külü, volkan kumu, volkan çakılı (lapilli), volkan bombası gibi maddelerdir. Yüzeye çıkan bu katı maddelere piroklastik maddeler denir.
Volkanın ağız kısmından en son çıkan malzemeler lavlardır. Lavların özelliği volkanın hem konisinin genel şeklini belirler hem de yayılış alanını belirler. Akıcı lavların çıktığı volkanlar alçak basık yer şekilleri oluşturur. Buna göre volkanın püskürttüğü lavların soğuma ve akış özelliğine göre yanda verilen koni tipleri oluşur.
Ayrıca volkanın püskürttüğü malzemeler ve çıkan lavların akış özelliklerine bağlı olarak çeşitli volkan konileri oluşmaktadır. Bunlar:
Tüf (kül) konileri: Katı maddelerin birikmesi sonucunda oluşan koni biçimli volkanlardır.
Kalkan volkanlar: Akıcı lavların yayılıp soğumasıyla oluşmuş geniş alanlı kubbemsi volkanlardır. Örnek Güneydoğu Anadolu’da Karacadağ Volkanı.
Tabakalı volkanlar: Değişik zamanlarda tüf ve lavlar püskürten akıcı olamayan lavları olan volkanlardır. Örneğin Ağrı Dağı.
Yüzey Volkanizması Sonucu Oluşan Yer Şekilleri
Yüzey volkanizması sonucunda yer üstünde oluşmuş şekiller ve yeryüzüne çıkan malzemeler.
Yüzeyde meydana gelen volkanik faaliyetler sonucunda; krater, kaldera, maar, volkan konisi, volkan bacası, tali koni gibi yer şekilleri oluşur.
Krater: Volkanın ağız kısmındaki çukurluğa denir.
Kaldera: Kraterin çökmesiyle oluşan yayvan çukurluğa denir.
Maar: Gaz patlaması sonucu oluşan çukurluğa denir.
Tüf: Volkan küllerinin çimentolaşmasıyla oluşan hafif gözenekli yumuşak volkan kayasıdır.
Baca: Volkanın çıkış yoludur.
Volkan külü: 1 cm’den küçük malzemelere denir.
Lapilli: 1 cm’den büyük malzemeler veya volkan çakıllarıdır.
Volkan bombası: Büyük taş parçalarına denir.
b) Derinlik Volkanizması
Magma yer kabuğunun çatlak ve boşluklarına sokularak çeşitli yer şekilleri oluşturmaktadır. Şekiller bir yana soğuyan malzemelerden oluşan kayaçlar daha yavaş soğuduğundan yüzeyde oluşmuş kayaçlara göre daha iri taneli görünümdedir.
Derinlik veya iç volkanizma sonucunda batolit, lakolit, sill, dayk denilen yer altı şekilleri oluşur. Ancak yer üstündeki erozyon ve dış kuvvetlerin aşındırma faaliyetleri sonucunda yer altı şekillerinin bir kısmı yüzeyde belirmiş ve gözlenebilmektedir.
Derinlik Volkanizması Sonucu Oluşan Yer Şekilleri
Yer kabuğunun derinliklerinde meydana gelen faaliyetler sonucunda; batolit, lakolit, dayk ve sill denilen yer şekilleri oluşur.
Sill: Lavların kaya katmanları arasına sızarak tabaka hâlinde soğuması sonucu oluşur.
Lakolit: Kayalar arasında mantara benzer şekilde lavların soğuması ile oluşan yer şeklidir.
Batolit: Yeryüzüne yakın geniş yığınlar ve kabaca kubbemsi şekilleri hâlinde soğumasıdır.
Dayk: Magmanın kayaların içine kama veya kolon şeklinde sokularak soğuması sonucu oluşur.
Dünya’da Aktif Volkanlar Daha Çok Nerelerdedir?
Daha önce belirttiğimiz gibi volkanlar yer kabuğunun zayıf kesimlerinden yer yüzeyine çıkar. Bundan öt ü volkanik olaylara levha sınırlarında ve fay kuşakları üzerinde daha çok rastlanır. Günümüzde aktif volkanların yarıdan fazlası Büyük Okyanus kıyılarındaki kırıklı – faylı alanlardadır. Adeta Büyük Okyanus kıyılarında bir çember oluşturur ki buna “Ateş Çemberi” de denir.
Yukarıdaki haritada görüldüğü üzere en sık olarak;
- Büyük Okyanus çevresi ve adaları (Amerika’nın batısı, Doğu – Güneydoğu Asya ile Endonezya adaları),
- Atlas Okyanusu’nun orta kısmı (Kanarya, Asor Adaları), İzlanda Adası,
- Büyük Okyanus’ta Hawaii adaları,
- Afrika’nın doğu kesimi,
- Akdeniz’de İtalya’nın güneyi ve Yunanistan’da aktif volkanik alanlar vardır.
