Bu yazımızda 10. sınıf coğrafya dersi Doğal Sistemler ünitesinden İç Kuvvetler konusunun ders notları bulunmaktadır. Konuyu bitirdikten sonra konu ile ilgili online testler de çözebilirsiniz.

10. Sınıf İç Kuvvetler Online Testler

İç Kuvvetler Ders Notu

Yer şekillerinin Oluşum Hikayesi Nasıldır?

• Yer şekillerinin oluşumunda iç ve dış kuvvetler birlikte etkilidir. Kaynağını Yer’in iç Kısımlarından alan kuvvetlere iç kuvvetler, kaynağını Güneşten alan kuvvetlere de dış kuvvetler denir.
• İç kuvvetler yer şekillerini meydana getiren ve geniş alanlarda etkili olan yapıcı kuvvetlerdir.
• Ana yer şekillerinin oluşumunda dağ oluşumu (orojenez), kıta oluşumu (epirojenez), volkanik hareketler ve depremler etkilidir.
• Dış kuvvetler ise iç kuvvetlerin oluşturduğu yer şekillerini aşındırarak, taşıyarak ve biriktirerek değişikliğe uğratırlar. Dış kuvvetler; akarsular, rüzgârlar, buzullar, yeraltı suları-karstlaşma, heyelan, kayaların ayrışması, dalgalar, akıntılar ve gelgittir.
• Dış kuvvetler, iç kuvvetlerin oluşturduğu yükseklik farklarını ortadan kaldırmaya ve yeryüzünü düzleştirmeye çalışırlar.

İç Kuvvetler

Yer kabuğunun birçok yeri alçalarak, yükselerek veya kıvrılarak hatta bazı yerleri tamamıyla alt-üst olarak değişik biçimlere girmişlerdir. İşte, yer kabuğunun bu şekil hareketlerini oluşturan ve kaynağını yerin merkezinden alan kuvvetlere iç kuvvetler denir. Bazıları çok yavaş ve ağır seyreder (kita oluşumu), bazıları ise daha hızlıdır (volkanizma ve depremler gibi). Yer kabuğunun oluşması ile yer kabuğu üzerindeki hareketlerden söz eden bilime tektonik, bu gibi hareketlere de tektonik hareketler denilmektedir.

Orojenez (Dağ Oluşumu)

Dış kuvvetlerin aşındırdığı malzemeler deniz, göl, okyanus diplerine taşınarak biriktirilir. Jeosenklinal denilen bu çukur yerlerde biriken tortul malzemeler, karaların yan basıncına uğrayarak kıvrılır veya kırılır.

1. Kıvrılma

Jeosenklinallerdeki malzemeler esnek bir yapıya sahipse yan basınçlarla kıvrılır, kıvrılma sonucu oluşan dağların yüksekte kalan kubbesi kısmına antiklinal, çanak şeklindeki çukur kısmına senklinal adı verilir.

I. jeolojik zamanda oluşan Ural-Altay ve İskandinavya dağlarıyla, III. jeolojik zamanda oluşan Alp-Himalaya Dağları kıvrım dağlara birer örnektir.

2. Kırılma

Tortulanmış malzemeler sert ve katılaşmış ise yan basınçlara uğrayınca kırılmaya uğrar ve tabakaların duruşu bozulur. Kırılma sonucunda yüksekte kalan kısma horst, çukurda kalan kısma graben, kırığa da fay denir. En iyi örneklerine Ege kıyılarında rastlanılmaktadır.

Dünyanın en uzun grabeni Doğu Afrika’dan başlayarak Kızıldeniz, İsrail, Suriye ve Amik Ovası’ndan geçerek K. Maraş’a kadar uzanan çukurluktur. Bu çukurluğa Rift Çukuru (Doğu Afrika Grabeni) denir.

UYARI: Graben alanları kırılma sonucu oluştuğu için, deprem ve sıcak su kaynaklarının yoğun olduğu yerlerdir.

Epirojenez (Kıta Oluşumu)

Yer kabuğunun geniş alanlı yükselme ve alçalma hareketleridir. Bu hareketler son derece yavaş gelişir. Bu hareketler sonucunda kubbeleşerek yükselen kısma jeoantiklinal, alçalan kısma ise jeosenklinal denir. Kıta yüzeyleri dış kuvvetlerle aşınmaya uğrarlar, buralardan taşınan materyaller okyanus çanaklarında birikerek tortul tabakaları oluşturur.

Epirojenik olayların oluşması üç farklı nedenle açıklanır:

a. Buzul çağı döneminde buzullarla kaplı olan yer kabuğunun alçalması, buzullar eridikten sonra ise yükselmesi nedenlerden biridir. Örneğin İskandinavya ve Kanada’da epirojenik yükselme günümüzde de sürmektedir.

b. Kıtaların üzerindeki yükün artmasıyla karalar magma ya doğru ağır ağır çökmeğe başlar. Bu çökme sonucu denizler karalara doğru ilerler (Transgresyon). Kıta üzerindeki yükün hafiflemesiyle de karalar magma üzerinde yavaş yavaş yükselir ve deniz gerilemesi (Regresyon) oluşur.

c. Diğer neden ise yan basınçlardır. Örneğin Anadolu Yarımadası, binlerce yıldan beri bir jeoantiklinal alanı olarak yükselmektedir, çevresindeki Akdeniz ve Karadeniz jeosenklinal alanı gökmektedir.

UYARI: Yer kabuğunu oluşturan sial ve sima arasındaki dengeye izostatik denge denir. Epirojenik hareketler izostatik dengenin bozulmasıyla oluşur.

Epirojenik harekete örnek çöküntü oluşumları:

• Baltık Denizi’nin çökmesi
• Belçika, Hollanda ve Kuzey Almanya ovalarının çökmesi
• İtalya’da Venedik’in çökmesi

Epirojenik harekete örnek yükselme oluşumları:

• Bugün İskandinavya Yarımadası’nın ve Kanada’nın yükselmekte olması
• Anadolu’nun peneplen (yontuk düz) halinde iken toptan yükselmesi
• Bazı ova ve platoların yüksekte kalması
• Dağlar arasında derin akarsu vadilerinin oluşması
• Dağlar arasında derin boğaz ve kanyonların oluşması
• Deniz kıyılarında eski deniz taraçalarının görülmesi

Volkanizma

• Yerin derinliklerindeki magmanın yer kabuğunun ince, zayıf ve kırık hatlarından basınç altında yeryüzüne çıkması ya da yükselmesi olayına volkanizma denir. Magma yukarı doğru çıkarken yer kabuğunu yukarı doğru iterek içeride soğursa buna iç volkanizma, yeryüzüne patlama ve püskürme şeklinde çıkarsa dış volkanizma denir.
• Volkanizma sırasında yeryüzüne gazlar, sıvı (lav) ve katı maddeler (tüf) çıkar. Magmanın yüzeye çıktığı yerde üst üste biriken lavlar ve tüfler, volkanik dağları meydana getirir. Etkinliği sürenlere aktif yanardağ, uzun süre faaliyeti gözlenmeyenlere de sönmüş yanardağ denir.

• Volkanik dağlar, genellikle koni biçiminde olduklarından volkan konisi olarak adlandırılır. Tepe kısımlarındaki ağız kısmına krater, daha büyüklerine kaldera adı verilir.
• Magma’nın yeryüzüne çıkarken izlediği yola baca denir. Bazı volkanların kraterlerinde patlama ile maar denilen çukurlar oluşur.
• Volkandan çıkan lavlar asit karakterli ise volkan konisi sivri, lavlar bazik karakterli akışkan ise volkan konisi kubbemsi olur.
• Yeryüzündeki volkanlar, kırık hatlarının çevresinde yoğunlaşırlar. Büyük Okyanus çevresi (Pasifik Ateş Çemberi) ile Asya ve Amerika’nın orta kesimlerinde halen aktif olan çok sayıda volkan bulunmaktadır.
• Yanardağların çevresi nüfusa kalabalıktır. Bunun nedeni, bu alanlarda tarım topraklarının verimli, maden kaynaklarının zengin olmasıdır.

Depremler (Seizma)

Yer kabuğunda kıvrılma, kırılma, kıtaların birbirinden ayrılması, çökmesi ya da yükselmesi ile oluşan doğal kökenli salınım ve titreşimlere deprem denir. Oluşumlarına göre depremler üç grupta toplanır.

• 1. Çöküntü depremleri: Yer altında bulunan büyük boşlukların ve mağaraların çökmesi ile oluşan, etki alanı ve şiddeti en az olan depremlerdir. Bu depremler kalkerli arazinin ve maden ocaklarının olduğu alanlarda görülür.
• 2. Volkanik depremler: Volkanik patlamalar sırasında oluşan sarsıntılardır. Etki alanı dardır. İtalya ve Japonya’da çok sık görülür.
• 3. Tektonik depremler: Yer kabuğu hareketleri sonucunda oluşan sarsıntılardır. Etki alanları en geniş olan depremlerdir. Şiddeti fazla olduğu için yıkıcıdır.

Yer kabuğunun derinliklerinde, depremin oluştuğu ana sarsıntı alanlarına deprem odağı veya iç merkez (hiposantr), yeryüzünde deprem odağına en yakın noktaya ise dış merkez veya merkez üssü (episantr) denir.

Dış merkez veya merkez üstü sarsıntının en çok hissedildiği yerdir. İç merkez ile dış merkez arasındaki uzaklığa odak derinliği adı verilir. Odak derinliği arttıkça depremin şiddeti azalır. Ancak, derinlik arttıkça etki alanı genişler.

Depremler, sismograf denilen bir aletle ölçülür ve Richter ölçeği ile ifade edilir. Bu ölçekte depremin odak noktasından (iç merkez) yayılan enerji belirlenir.

• 1-2-3 şiddetindeki depremler hafif sarsıntılardır. İnsanlar tarafından pek hissedilmez.
• 4-5 şiddetindeki depremler orta sarsıntılardır. Yıkıcı etkisi ancak dayanaksız binalarda olabilir.
• 6-7 şiddetindeki depremler kuvvetli sarsıntılardır. Yıkıcı etkisi vardır. Deprem yönetmeliğine uygun olan inşaatlar 7 şiddetindeki depreme dayanıklıdır.

Depremin şiddeti:

• Enerji arttıkça şiddeti de artar.
• Depremin süresi arttıkça yıkıcı etkisi de artar.
• İç merkez ile dış merkez arasındaki uzaklık arttıkça deprem şiddeti azalır.
• Depremin meydana geldiği arazi sert yapılı ise yıkıcılığı azdır. Gevşek dokulu ve kırıklı ise yıkıcılığı artar.

Dünyadaki önemli deprem alanları

• Alp – Himalaya kıvrım kuşağı
• Büyük Okyanus çevresi – Ateş Çemberi (Amerika Kıtası’nın batısı, Asya’nın doğusunda özellikle Japonya)
• Atlas Okyanusu’nun orta kesimleri
• Akdeniz çevresi
• Hint Okyanusu çevresi

Deprem riskinin en az olduğu yerler

Kanada’nın doğusu, Doğu Avrupa, İskandinav Yarımadası, Sibirya, Batı Afrika, Suudi Arabistan, Grönland ve Avustralya eski jeolojik dönemlerde oluşmuştur. Bu yüzden bu alanlar yeryüzünde deprem riskinin en az olduğu yerlerdir.

Çözümlü Sorular

1. BÖLÜM: DÜNYA’NIN YAPISI VE OLUŞUM SÜRECİ

• Dünyanın Tektonik Oluşumu
• Jeolojik Zamanlar
• İç Kuvvetler
• Kayaçlar
• Türkiye’de İç Kuvvetler
• Dış Kuvvetler
• Türkiye’de Dış Kuvvetler
• Türkiye’de Başlıca Yüzey Şekilleri

MERAK
İzostatik Denge Hangi Hallerde Bozulur?
1. Orojenez ya da volkanizma sırasında meydana gelen yeni bir dağ veya sıradağ oluşumu
2. Buzul oluşumunun artmasıyla yer kabuğunun buzullarla kaplanması
3. Jeosenklinal alanlarda meydana gelen tortullaşma
4. Buzulların erimesiyle yer kabuğunun ağır bir yükten kurtulması
5. Yüksek dağlık alanların dış kuvvetler tarafından şiddetle aşındırılması (doğal erozyon)

MERAK
Tsunami nedir, nasıl oluşur?
Depremi meydana getiren sismik dalgaların yer kabuğundan denize geçmesiyle büyük su kütlelerinde meydana gelen çok büyük dalgalara, liman dalgası anlamına gelen tsunami denir. Tsunamiler genel olarak deniz tabanındaki bindirme faylarının etkisiyle oluşur ve genellikle 7,5 şiddetinden daha büyük depremler tsunamileri oluşturur.

Çözümlü Örnek Test Soruları

Soru 1

İç kuvvetlerin etkisiyle yer kabuğunda meydana gelen dağ oluşumuna ne ad verilir?

A) Epirojenez
B) Volkanizma
C) Orojenez
D) Depremler
E) İzostatik denge

Çözüm:

İç kuvvetlerin etkisiyle yer kabuğunda oluşan dağların oluşumuna orojenez adı verilir.

Cevap: C

---

Soru 2

Yer kabuğunun yan basınç etkisiyle kıvrılarak yükselmesi sonucu oluşan dağlara ne ad verilir?

A) Graben
B) Volkanik Dağ
C) Horst
D) Kıvrım Dağı
E) Fay Dağı

Çözüm:

Yan basınçlarla kıvrılarak yükselen dağlara kıvrım dağları denir.

Cevap: D

---

Soru 3

Kıtaların yükselip alçalmasını sağlayan iç kuvvetin adı nedir?

A) Volkanizma
B) Epirojenez
C) Depremler
D) İzostatik Denge
E) Horst

Çözüm:

Kara kütlelerinin yükselmesi veya alçalmasına epırojenez adı verilir.

Cevap: B

---

Soru 4

Yer kabuğunun kırılması ile oluşan ve bir fay hattının yer aldığı bölgeye ne ad verilir?

A) Graben
B) Horst
C) Fay Bölgesi
D) Volkanik Bölge
E) Deprem Hattı

Çözüm:

Yer kabuğundaki kırık hattının yer aldığı alan fay bölgesi olarak adlandırılır.

Cevap: C

---

Soru 5

Yan basınçların etkisiyle oluşan kırık dağlarının genel adı nedir?

A) Orojenez
B) Horst ve Graben
C) Volkanik Dağlar
D) Kıvrım Dağları
E) İzostatik Denge

Çözüm:

Yan basınçlarla yer kabuğunda kırılmalar sonucu oluşan yapılara horst ve graben denir.

Cevap: B

---

Soru 6

Ege Bölgesi’ndeki dağ oluşumları genellikle hangi iç kuvvetin etkisiyle meydana gelir?

A) Volkanizma
B) Orojenez
C) İzostatik Denge
D) Epirojenez
E) Fay Hattı

Çözüm:

Ege Bölgesi’nde kırılmalar sonucu horst ve graben tipi dağlar orojenez ile oluşur.

Cevap: B

---

Soru 7

Yanardağ patlamalarının yer kabuğu üzerindeki şekillendirici etkisi hangi iç kuvvet türüne aittir?

A) Epirojenez
B) Depremler
C) Orojenez
D) Volkanizma
E) İzostatik Denge

Çözüm:

Yanardağ patlamalarının etkisi volkanizma ile gerçekleşir.

Cevap: D

---

Soru 8

İç kuvvetler arasında yer kabuğunun yükselmesi veya alçalmasına neden olan kuvvet aşağıdakilerden hangisidir?

A) İzostatik Denge
B) Epirojenez
C) Orojenez
D) Volkanizma
E) Depremler

Çözüm:

Yer kabuğunun yavaşça yükselip alçalmasına epırojenez denir.

Cevap: B