Haritalarda Ölçek, Uzunluk, Alan Hesaplamaları

1. Haritalarda Ölçek

Yeryüzü şekilleri haritalara geçirilirken belli oranlarda küçültülür. Kullanılan bu küçültme oranına ölçek denir. Harita ölçeği, arazideki uzunlukların düzlem veya kağıda geçirilirken ne kadar küçültüldüğünü gösterir. Bu durum arazideki göl, orman, il, ilçelerin aktarımında alandaki küçültme hesaplanarak uygulanır.

Ölçek, haritanın önemli ögelerinden biridir. Çünkü kullanılan ölçek haritanın ayrıntılarını gösterir. Bu ölçekler iki çeşittir. Bunlar: kesir ölçek ve çizgi (grafik) ölçektir.

a) Kesir Ölçek: Harita ölçeğinin payı 1 cm olan bir kesir ile ifade edilmesidir. Örnek olarak verilebilir. Buna göre, 1 cm harita üzerindeki 1 cm’yi, 100 000 cm ise arazideki 1 km’yi (gerçek uzunluğu) gösterir. Yani haritadaki küçültme oranı 100 bindir. 100 bin kez küçültülmüş bir haritadır. Başka bir ifadeyle 1 km’lik arazi uzunluğu haritada 1 cm ile gösterilmiştir.

Kesir ölçeğin paydası büyüdükçe ölçek küçülmüş olur. Bununla birlikte haritanın ayrıntıları da azalmış olur.

b) Çizgi (Grafik) Ölçek: Harita üzerinde pratik ölçmeyi sağlayacak eşit aralıklı bir cetvel şeklinde çizilmiş olan ölçektir. Bu ölçek sayesinde iki merkez arasındaki gerçek uzunluk bir kağıt, kalem kenarı veya cetvel sayesinde kolaylıkla bulunabilir.

Çizgi ölçeği yardımıyla harita üzerinde tespit edilen iki merkez arasındaki uzaklık pratik anlamda şöyle bulunur:

Önce iki merkez arası bir cetvel. kalem veya kâğıt parçası üzerinde işaretlenir. Daha sonra çizgi ölçeğin üzerine koyularak kaç km veya metre olduğu okunur.

2. Ölçek Değişirse Haritada Neler Değişir?

Aynı bölgeye ait aşağıda verilen iki farklı Ölçekli haritanın özelliklerindeki değişmelere dikkat edelim.

3. Düzlem – Kâğıt Alanı Değişmeden Haritaya Sığdırılan Alanın Artması Durumunda Neler Olur?

• Harita ölçeği küçülür.
• Ölçek paydaşındaki sayı büyür.
• Ayrıntı gösterme gücü azalır.
• Hata oranı artar.
• İki kent arasındaki haritadaki uzunluğu azalır.
• Daha yüksekten bakılmış gibi görünür.
• İzohips aralık değeri büyür.

4. Gerçek Alanları Farklı Olan iki Ülkenin Aynı Büyüklükteki Kâğıtlara Haritalarının Çizilmesi Durumunda Neler Olur?

5. Gerçek Alan – iz Düşüm Alan Aynı Şeyler Mi?

Yer şekillerinin engebeliliği, yükselti, eğim gibi koşulları dikkate alarak arazi üzerinde ölçülen alan gerçek alan olarak belirlenir. Oysa haritalar üzerinden hesaplanan alan veya uzunluklar gerçekle gerçek alan veya gerçek uzunluk değildir. Çünkü yer şekilleri az çok engebelidir. Bu nedenle yerden ölçüm ile uçaktan veya havadan ölçüm aynı olmaz. Havadan (kuş uçumu) ölçümlere iz düşüm ölçüm (iz düşüm uzunluk – iz düşüm alan) denir.

6. Harita Çeşitleri

Çeşitli amaçlara yönelik çizilen haritalar genel olarak iki şekilde sınıflandırılır. Bunlardan birincisi ölçeklerine göre haritalar, diğeri ise konularına göre haritalardır.

a) Ölçeklerine Göre Haritalar

1. Büyük Ölçekli Haritalar

Ölçeği ‘e kadar olan bu haritaların ayrıntıları gösterme gücü en fazladır. Amaçlarına göre değişmekle birlikte daha çok topoğrafya haritaları bu ölçek aralığında daha yaygındır. Yer şekilleri, yerleşmeler, yollar, bitki türleri vs. özellikleri yansıtırlar. Bu grupta ‘e kadar ölçeği olan haritalara “plan” denir. Planlar çok ayrıntılı haritalardır. Şehir planları, köy planları gibi.

2. Orta Ölçekli Haritalar

Ölçeği arasında olan haritalardır. Büyük ölçekli haritalara göre ayrıntısı az olduğu halde kullanımı daha çok bilimsel çalışmalarda yaygındır. Üniversitelerde (tez ve makale çalışmalarında) daha yaygın kullanılır. Büyük ölçekli haritalara göre daha geniş alanı gösterirler. Bölgeler ve dar alanlı ülkeler için uygun ölçeklerdir.

3. Küçük Ölçekli Haritalar

b) Konularına Göre Haritalar

Haritalar konularına ve kullanım amaçlarına göre, genel ve özel haritalar olarak sınıflandırılır. Genel haritalar herkesin kullanabildiği duvar haritaları, atlas ve küreler ile fiziki ve siyasi haritalardır.

Özel haritalar ise belirli bir meslek grubu için çizilmiş jeoloji, jeomorfoloji, klimatik haritalar ile bitki ve toprak haritaları gibi haritalardır.

Not: Bütün haritalardan faydalanarak uzunluk ve alan hesaplanabilir, konum – yön belirlenebilir. Ancak yalnız fiziki – izohipsli haritalardan faydalanarak eğim hesaplanabilir ve profil (kesit) çıkarılabilir.

1. Haritalarda Uzunluk Hesaplama

Haritalar üzerinde iki merkez arasındaki kuş uçumu uzaklığın kaç kilometre ya da metre olduğunu hesaplamak için iki yol vardır. Birincisi, daha önce anlattığımız haritanın işaret tablosu veya anahtarındaki çizgi ölçekten faydalanmak ve onu bir cetvel şeklinde kullanmaktadır. Bu bir pratik ölçüm sağlar. Ancak ikinci yöntem ise anlatacağımız haritanın kesir ölçeği veya çizgi ölçeğinin kesir ölçek karşılığını gözeterek yapacağımız gerçek uzaklık ve haritadaki uzaklık hesaplarıdır. Harita uzunluk hesaplarında aşağıdaki basit formül kullanılır.

Not: Aman ha, şimdi formül mü ezberleyeceğiz diye düşünmeyin. Gerçek uzunluk isteniyorsa diğer ikisini çarpacaksınız. Harita uzunluğu veya ölçek paydası isteniyorsa bölme işlemi yapacaksınız o kadar. Ancak birimlere dikkat edelim.

a) Gerçek (arazideki) Uzunluğu Hesaplama

Harita üzerindeki iki merkezin harita uzunluğu ve harita ölçeği biliniyorsa; gerçek uzaklığı bulmak için haritadaki uzunluk (genellikle cm verilir), ölçeğin paydası ile çarpılır. Bulunan sayı islenen birime (km, m’ye) çevrilerek sonuca ulaşır.

b) Harita Üzerindeki Uzunluğu Hesaplama

Bunun için somda gerçek (arazideki) uzunluk ile harita ölçeği verilir. Harita uzunluğu bulunurken gerçek uzunluk ölçek paydasına bölünür.

2. Çizgi – Grafik Ölçek Dönüştürme Hesapları

Haritalarda kullanılan çizgi ölçeğin kesir ölçeğe dönüştürülmesi veya kesir ölçeği bilinen bir haritanın eş değeri olan çizgi ölçeğin bulunması haritalardan faydalanmada önemli işlemlerden biridir.

Daha önce tanıttığımız çizgi ölçeğinde söylediğimiz gibi çizgi ölçeği “eşit aralıklı bir cetvel” şeklinde düşünülmelidir. Ancak bölme aralarının uzunluğu ve ölçeğin birimi haritadan haritaya farklı olabilir.