HALK ŞİİRİ

Kaynağını geleneklerden, halkın kültüründen alan ve toplumun tümüne hitap eden edebiyata halk edebiyatı denir. Halk edebiyatının en önemli verimleri arasında halk şiirleri yer alır.

Halk şiirinin kökeninde İslamiyet’ten önceki sözlü edebiyat vardır. Bu sözlü edebiyat, İslam dininin etkisiyle yeni bir biçim, yeni bir görünüm kazanmış ve yeni bir şiir anlayışı ortamı oluşmuştur. İşte buna “halk şiiri” adı verilir.

Destan geleneğini sürdüren halk şiirinin temellerinde Türklerin kendi gelenekleri, görenekleri, kısacası kendi kültürel değerleri vardır.

Halk şiirinin genel özellikleri

• Ürünleri yazılı değil, sözlü olarak ortaya çıkmıştır.
• Şiirler, “âşık” ya da “saz şairi” adı verilen ozanlarca saz eşliğinde söylenir.
• Nazım birimi dörtlüktür.
• Ölçü, hece ölçüsüdür.
• Genellikle hecenin 7’li, 8’li, 11’li kalıpları kullanılmıştır.
• Dil, halkın konuştuğu günlük konuşma dilidir.
• Çoğunlukla yarım uyak ve redif kullanılmıştır.
• Şiirler biçimiyle adlandırılır, şiirde başlık kullanılmaz.
• Benzetmeler, somut kavramlardan yararlanılarak yapılır.
• Daha çok, sözlü kültür şeklinde varlığını korur.
• Halk ozanları, şiirlerini doğaçlama (hazırlıksız, o anda içinden geldiği gibi) söylemişlerdir.
• Aşk, ayrılık, ölüm, savaş, doğa vb. konular işlenir.
• Halk şairlerinin şiirlerinin toplandığı defterlere “cönk” adı verilir.
• İslamiyet’ten önceki Türk edebiyatının bir devamı niteliğindedir.

Halk şiiri üç başlıkta incelenir:

• Anonim Halk Edebiyatı
• Aşık Edebiyatı
• Tekke (Tasavvuf) Edebiyatı

ANONİM HALK ŞİİRİ

Halk edebiyatı sözlü kültüre dayalı bir edebiyattır. Edebiyat ürünleri sözlü olarak ortaya konmuş, sonra dilden dile dolaşmıştır. Hemen yazıya geçirilmediğinden bu ürünleri kimin ortaya koyduğu da belli değildir. İşte söyleyeni belli olmayan edebiyat ürünlerinin oluşturduğu bu edebiyata, “anonim halk şiiri” denir.

Anonim halk şiiri mani, ağıt, türkü, ninni gibi söyleyeni belli olmayan ürünlerden oluşur.

Anonim halk şiirinin genel özellikleri:

• Sözlü olarak ağızdan ağza yayılır.
• Şiirde hece ölçüsü kullanılır.
• Şiirde nazım birimi dörtlüktür.
• Zaman içinde zenginleşerek değişir.
• Somut bir anlatımı vardır.
• Halkın kullandığı dille üretilir.
• Halkın ortak ürünüdür.
• Sevgi, doğa, ölüm, yiğitlik, gurbet gibi temalar işlenir.

ANONİM HALK ŞİİRİ NAZIM ŞEKİLLERİ VE TÜRLERİ

Anonim halk şiiri ürünlerinin en belirgin özelliği, söyleyen kişinin kim olduğunun bilinmemesidir. Bu edebiyat ürünleri, halkın dilinden halkın diline aktarılır ve böylece nesiller boyunca yaşatılır.

Mani

Mani, söyleyeni bilinmeyen, dört dizeden oluşan ve özellikle üçüncü dizesi serbest olan bir nazım biçimidir. Diğer dizeler kendi arasında kafiyeli bir yapıdadır.

Maninin Genel Özellikleri:

• Halk şiirinin en küçük nazım biçimidir.
• Genellikle 7’li hece ölçüsüyle yazılır ve söylenir.
• Dört dizeden oluşur.
• Kafiye düzeni genellikle “aaxa” şeklindedir.
• İlk iki dizesi daha çok uyak doldurma amacı taşır ve temel düşünceyi ya da mesajı son iki dize ile verir.
• Sade bir anlatımla derin bir duygu ya da düşünce ifade edilir.
• Başlıca konu aşk olmakla birlikte her konuda mani yazılabilir.

Mani Türleri:

1. Düz (Tam) Mani:
   • Yedili hece ölçüsüyle yazılan, dört dizelik ve en yaygın mani türüdür.
   • Her dizesi genellikle anlamlıdır ve kafiyelidir.
2. Kesik Mani:
   • İlk dizesi 7 heceden az olan manilerdir.
   • İlk dizeler genellikle kafiyeyi oluşturmak için kullanılır.
   • İstanbul manileri gibi, “aman aman” gibi ifadelerle başlayan türleri vardır.
3. Cinaslı Mani:
   • Kafiyede cinas sanatının kullanıldığı manilerdir.
   • Özellikle anlam oyunları içerir.
4. Yedekli (Artık) Mani:
   • Düz maninin sonuna iki dize eklenerek oluşturulur.
   • Eklenen dizeler genellikle maninin anlamını genişletir.
5. Deyiş:
   • Karşılıklı söylenen manilerdir.
   • Soru-cevap şeklinde ilerler.

Mani Örneği:

Düz (Tam) Mani Örneği:
Anne demeye geldim
Kaymak yemeye geldim
Meramım kaymak değil
Yârî görmeye geldim

Türkü

Özel bir ezgiyle okunan ve bentlerden oluşan, genellikle ilk söyleyeni belli olmayan ürünlerdir.

Türkünün Genel Özellikleri:

• Aşk, ayrılık, kahramanlık, ölüm gibi konularda söylenir.
• Genellikle hece vezninin 7, 8 ve 11’li kalıplarıyla söylenir.
• Asıl sözlerin bulunduğu bent ile nakarat bölümünden meydana gelir.
• Nakarat her bendin sonunda tekrarlanır, bu kısım bağlama veya “kavuştak” diye de bilinir.
• Bir yörede yakılan türkü diğer bir yörede şekil ve sözleri nispeten değişerek söylenebilir.
• Türküler ezgilerine, konularına ve yapılarına göre ayrılır.

Ağıt

Doğal afetler, hastalık, ölüm gibi acı verici durumlar karşısında duyguları ifade eden ezgili şiirlerdir. Ağıt söyleme işine “ağıt yakma”, ağıt söyleyenlere ise “ağıtçı” denmektedir.

Ağıdın, İslamiyet öncesi Türk edebiyatındaki karşılığı “sagu”, divan edebiyatındaki karşılığı ise “mersiye”dir.

Ağıdın Genel Özellikleri:

• Deprem, yangın, sel gibi doğal afetlerle ilgili de ağıtlar yakılır.
• Belli geleneksel hareketler eşliğinde kendine özgü ölçü ve uyaklarla söylenir.
• 7, 8 ve 10 heceli ağıtlar yaygındır.
• En çok rastlanılanı 8 hecelilerdir.

Ninni

Annelerin, bebeklerini uyuturken veya ağladıklarında avuturken ezgi ile söyledikleri ezgili sözlerdir.

Ninninin Genel Özellikleri:

• Ölçüsü, kafiye yapısı, dize sayısı belirli bir ölçütü yoktur.
• Kafiye örgüsü “aaxa” şeklinde olanları vardır.
• Oldukça sade bir dili olan ninniler, annenin o andaki ruh durumunu yansıtır.
• Daha çok hece ölçüsünün 7’li kalıbıyla söylenir.
• Kendine özgü bir ezgiyle söylenir.

Âşık Tarzı Halk Şiiri

Edebiyatımızda halkın anlayabileceği sade bir dille ve genellikle saz eşliğinde şiirler söyleyen şairlere “ozan, saz şairi, halk şairi veya âşık” denir. Bunların ortaya koyduğu şiirlere de âşık tarzı halk şiiri adı verilir.

Âşık Tarzı Halk Şiirinin Genel Özellikleri:

• Saz eşliğinde doğaçlama söylenen şiirlerdir.
• Şiirlerin son dörtlüğünde şairin adı veya mahlası geçer.
• Günlük konuşma dili kullanılır.
• Ön hazırlık yapılmadan doğaçlama söylenir.
• Yer yer Divan şiiri mazmunlarından yararlanılır.
• Gözlemin ön plana çıktığı somut bir anlatım benimsenir.
• Hece ölçüsü benimsenir ve genelde 11’li ölçü kullanılır.
• Usta-çırak ilişkisiyle gelişmiş, “Cönk”lerde toplanmıştır.
• Daha çok aşk, ayrılık ve tabiatı konu edinir.
• Şiirlerin söylenmesi sırasında türlerine göre adlandırılır: Koşma, taşlama, destan, güzelleme gibi.

Âşık Tarzı Halk Şiiri Nazım Şekilleri ve Türleri

Koşma

“Aşk, sevgi, doğa, ölüm, gurbet, yiğitlik, ayrılık, özlem” gibi temaların işlendiği lirik nitelikli şiirlerdir. İslam Öncesi Dönemdeki “koşuk” nazım şeklinin devamıdır. Divan şiirindeki karşılığı “gazel”dir.

Koşmanın Genel Özellikleri:

• Genelde hecenin 11’li (6+5 veya 4+4+3) kalıbıyla söylenir.
• Dörtlük sayısı genel olarak 3-5/12 arasında değişir.
• Son dörtlüğünde ozan adını ya da mahlasını söyler.
• Uyak düzeni “xaxa, bbba, ccca…” ya da “abab, cccb” şeklindedir.

Koşma Türleri:

Koşmalar işlediği konulara göre çeşitli isimler alır:

• Güzelleme: Aşk, sevgi, doğa güzelliği konularını işler.
• Koçaklama: Yiğitlik ve kahramanlık temalarını ele alır.
• Ağıt: Ölüm, acı ve kayıp konularını işler.
• Taşlama: Eleştiri amacı taşıyan şiirlerdir.

Semai

Çoğunlukla doğa, güzellik, ayrılık, kavuşma gibi duygusal temaların işlendiği şiirlerdir.

Semainin Genel Özellikleri:

• Biçimi koşmayla aynıdır.
• Hecenin 8’li ölçüsü ile özel bir ezgiyle söylenen şiirlerdir.
• Dörtlük sayısı genellikle 3-5 arasında değişir.
• Doğa, güzellik, ayrılık gibi lirik temaları işler.
• Aruzla yazılanları da vardır.

Varsağı

Çukurova ve Kahramanmaraş yörelerinde yaşayan Varsak Türkleri tarafından söylenen şiirlerdir.

Varsağının Genel Özellikleri:

• Biçimi koşmayla aynıdır.
• Yiğitçe seslenişler vardır.
• “Behey, bre, hey” gibi ünlemler kullanılır.
• Daha çok hece vezninin 8’li kalıbıyla yazılır.

Destan

Savaş, deprem, yangın, salgın hastalık gibi temalarla ünlü kişilerin serüvenleri gibi sosyal konuları işleyen şiirlerdir.

Destanın Genel Özellikleri:

• Biçimi koşmayla aynıdır.
• Halk şiirinin en uzun nazım şeklidir.
• Dörtlük sayısı sınırsızdır.
• Kimi destanların dörtlük sayısının yüze geçtiği bilinmektedir.
• Genellikle hece ölçüsünün 11’li kalıbı kullanılır.
• Şair, son dörtlükte mahlasını söyler.

---

Halk Şiirinde Aruz Ölçüsüyle Oluşturulan Nazım Şekilleri:

• Divan (Divani)
• Selis
• Semai
• Kalenderi
• Satranç
• Vezn-i Aher

Tekke-Tasavvuf Şiiri

Halk edebiyatının İslam etkisiyle oluşan koludur. Tasavvuf şiiri dini içeriklidir. Tasavvuf şiiri 12. yüzyılda Orta Asya’da Ahmet Yesevi ile başlamıştır. Anadolu’da bu alandaki ilk ve en büyük şair Yunus Emre’dir. Bu edebiyat, Anadolu’da 19. yüzyıla değin çeşitli tarikatlarla gelişmiştir.

Tekke-Tasavvuf Şiirinin Genel Özellikleri:

• Tekke edebiyatı şairleri, yalın bir dille, hece ölçüsüyle ya da aruzun heceye yakın kalıplarıyla şiirler yazmışlardır.
• Tekke şiirlerinde genelde, özel bestelerle okunan ve tarikatlara göre değişiklik gösteren ilahiler yer alır.
• Bu edebiyatın amacı, İslam dinine ve tasavvufun temel ilkelerine uygun bir yaşam tarzının anlamını açıklamaktır.
• Ahlaki ve dini konular öne çıkmıştır.
• Şiirlerde didaktik bir üslup benimsenmiştir.
• Şiirler kendine özgü bir ezgiyle söylenir.
• “İlahi” türü yaygın kullanılır.

Tekke-Tasavvuf Şiiri Nazım Şekilleri ve Türleri

İlahi

Kelime anlamı “Allah’a özgü, Allah’a ait”tir. Allah aşkını konu edinen, Allah’ı övüp ona yalvarmak için yazılan, Peygamber sevgisini anlatan şiirlerdir.

İlahilerin Genel Özellikleri:

• Biçimi koşmayla aynıdır.
• Özel bir ezgiyle söylenir.
• Hece ölçüsünün 7’li, 8’li ve 11’li kalıplarıyla söylenmiştir.
• Aruzla yazılan ilahiler de vardır.
• Dörtlüklerle yazılan ilahilerin kafiye düzeni koşmaya, beyitlerle yazılanların kafiye düzeni ise gazele benzer.
• Yunus Emre, ilahi türünün güzel örneklerini vermiştir.
• Aruzla yazılan örnekleri de vardır.

İlahi ile İlgili Kavramlar:

• İlahiler, tarikatlara göre farklı isimler alır:
  • Alevi ilahilerine: Nefes, deme, deyiş
  • Mevlevi ilahilerine: Ayin
  • Gülşeni ilahilerine: Tapuğ
  • Halveti ilahilerine: Durak
  • Diğer ilahiler: Cumhur veya ortak adlarla anılır.

Nefes

Bektaşi şairlerin yazdıkları tasavvufi şiirlerdir. Peygamberimiz ve Hz. Ali’ye övgüler işlenir. Özellikle Pir Sultan Abdal ve Kaygusuz Abdal nefesleriyle ünlüdür.

Nefeslerin Genel Özellikleri:

• Şekil yönüyle koşmaya benzer.
• Hecenin 11’li kalıbıyla olabileceği gibi 8’li de olabilir.
• Bestelenmek için yazılır.

Deme (Deyiş)

Bektaşi şairlerin kendi düşüncelerini dile getirdikleri şiirlerdir. Tekkelerde, tören sırasında sazla terennüm edilir.

Demelerin Genel Özellikleri:

• Şekil yönüyle koşmaya benzer.
• Hecenin 8’li ölçüsü kullanılır.
• 3 veya 5 dörtlükten oluşabilir.

Nutuk

Pirlerin, mürşitlerin tarikata yeni giren dervişlere tarikat derecelerini, adabını öğretmek için söyledikleri şiirlerdir. En önemli temsilcisi Kaygusuz Abdal’dır.

Nutukların Genel Özellikleri:

• Şekil yönüyle koşmaya benzer.
• 11’li hece ölçüsüyle söylenir.
• Bestelenmek amacıyla yazılır.

Şathiye

Tasavvufi konulardan alaylı bir dille söz eder gibi yazılan şiirlerdir. Bu tür şiirlere genellikle Bektaşi şairlerinde rastlanır. En önemli temsilcileri Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal’dır.

Şathiyelerin Genel Özellikleri:

• Şekil yönüyle koşmaya benzer.
• Görünüşte saçma sanılan bu sözleri vardır.
• Mecazlı bir anlatımı vardır.

Devriye

İnsanın var oluşunu anlatan tasavvufi şiirlerdir.

Devriyelerin Genel Özellikleri:

• Biçim bakımından koşmaya benzer.
• Hecenin ölçüsünün 11’li kalıbı kullanılır.
• Felsefi bir konuyu işlediğinden anlamı masumdur.

Toplumu etkileyen bir olayın ardından insanların duygu ve düşüncelerini yansıtan şiirler söylenir. Zamanla halk tarafından sahiplenilen bu şiirler, sözlü olarak kuşaktan kuşağa zaman içinde değişikliklere uğrayarak aktarılır. Bu süreçte bu şiirleri ilk söyleyen kişi de unutulur ve şiirler toplumun malı olur.

Bu parçada aşağıdakilerin hangisinden söz edilmektedir?

A) Anonim halk şiirinin oluşum sürecinden
B) Anonim halk şiirinin özelliklerinden
C) Anonim halk şiirinin nasıl kayda geçirildiğinden
D) Toplumun halk şiirine yüklediği misyondan
E) Anonim halk şiirlerinde işlenen temalardan

Çözümlü Örnek Test Soruları

Konu: Halk Şiiri

---

Soru 1:
Halk şiirinin en önemli özelliklerinden biri aşağıdakilerden hangisidir?
A) Aruz ölçüsüyle yazılması
B) Hece ölçüsünün kullanılması
C) Batı etkisiyle gelişmesi
D) Divan edebiyatına benzeyen bir yapıya sahip olması

Çözüm:
Halk şiirinde genellikle hece ölçüsü kullanılır. Bu, halk şiirini diğer edebiyat türlerinden ayıran en belirgin özelliklerden biridir.
Cevap: B

---

Soru 2:
Halk şiirinde “aşık” kavramı neyi ifade eder?
A) Şairin hayranı olan kişiyi
B) Şiirlerini saz eşliğinde söyleyen halk şairini
C) Tasavvufi bir kimliği olan din adamını
D) Divan şiiri yazan bir şairi

Çözüm:
Halk şiirinde “aşık”, şiirlerini genellikle saz eşliğinde söyleyen halk şairini ifade eder. Bu şairler genellikle dörtlüklerle ve hece ölçüsüyle eserler verirler.
Cevap: B

---

Soru 3:
Halk şiirinde “koşma” türü hangi konuları işler?
A) Aşk, doğa, ayrılık gibi bireysel duyguları
B) Savaş ve kahramanlık hikayelerini
C) Toplumun eleştirisini ve mizahi unsurları
D) Divan şiirinin etkisindeki dini konuları

Çözüm:
Koşma türü halk şiirinin en yaygın nazım şeklidir ve genellikle aşk, doğa, ayrılık gibi bireysel duyguları işler.
Cevap: A

---

Soru 4:
Halk şiirinde sıkça kullanılan uyak düzeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) aaab
B) abab
C) abcb
D) aaaa

Çözüm:
Halk şiirinde genellikle “abcb” uyak düzeni kullanılır. Bu düzen, halk şiirinin sade ve anlaşılır yapısını destekler.
Cevap: C

---

Soru 5:
Halk şiirinde en çok kullanılan nazım biçimleri arasında aşağıdakilerden hangisi yer almaz?
A) Koşma
B) Semai
C) Gazel
D) Destan

Çözüm:
Gazel, divan edebiyatına ait bir nazım biçimidir. Halk şiirinde ise koşma, semai ve destan gibi nazım biçimleri sıkça kullanılır.
Cevap: C