Göktürk Dönemi
Orhun Abideleri (Göktürk Yazıtları / Göktürk Anıtları)
Göktürk dönemine ait dikili taşlardır. Bengü taşlar, ‘ebedilik’ sembolü olan kaplumbağa kaide üzerine dikilmiştir.
Türklerin ilk yazılı edebiyatlarına Bengü Taş Edebiyatı denir. Bengü Taş, ‘ebedi, sonsuz taş“ anlamına gelir.
Türk dili ve tarihi açısından oldukça önem taşımaktadır.
Yazılı Türk edebiyatının ilk eseridir.
Türk adının geçtiği ilk yazılı metinlerdir.
Orhun Yazıtları arasında yer alan Bilge Kağan Yazıtı, Türk edebiyatının ilk söylev (nutuk) niteliği taşıyan eseridir.
Bu taşlardan bazılarının üç tarafı Türkçe, batı yüzleri ise Çince yazılmıştır.
Orhun Abideleri, Türk töresinin ve yüksek Türk kültürünün büyük vesikasıdır.
Orhun Abideleri’nde sosyal devlet anlayışını yansıtan ifadeler vardır: Çıgany budunug bay kıldım “Fakir milleti zengin ettim”…
Orhun Abidelerinde Göktürklerin 12 hayvanlı Türk takvimini kullandıklarını gösteren ifadelere rastlanır: kony yılka yiti yigirmi “koyun yılının yedisi”…
Orhun Abideleri, bugünkü Moğolistan sınırları içerisindedir.
Orhun Abideleri, Tonyukuk, Bilge Kağan ve Kültiğin adına dikilmiş anıt mezar taşlarıdır.
a) Tonyukuk Anıtı
720-726 yılları arasında dikilmiştir. Anıtı diktiren ve üzerindeki yazıları doğrudan doğruya yazdıran Tonyukuk’tur. Tonyukuk, Türk hatıra edebiyatının ilk temsilcisi sayılır.
Tonyukuk Anıtı’nda Türk milletinin Çin tutsaklığından kurtuluşu, İlteriş Kağan ve Kapgan Kağan zamanındaki savaşlar anlatılmıştır. Tonyukuk, 62 satırlık bengü taşında, içinde bulunduğu olayları sade ve sanatsız bir dille anlatmıştır.
b) Kül Tigin Anıtı
684 yılında doğan Kül Tigin, Bilge Kağan’ın kardeşidir. Kül Tigin, 47 yaşındayken Dokuz Oğuzlar’la yapılan bir savaşta ölmüştür. 7131’de ölen Kül Tigin adına kardeşi hükümdar Bilge Kağan tarafından 732 yılında diktirilmiştir.
71 satırdan oluşan yazıtta olaylar Bilge Kağan’ın ağzından anlatılmaktadır. Bilge Kağan, Kül Tigin Anıtı’nda Göktürklerin birinci dönemdeki şevket devrini, daha sonra Çin’e nasıl tutsak olduklarını, bu durumdan nasıl kurtulduklarını ve Kül Tigin’in kahramanlıkla dolu hayatını anlatmıştır. Kül Tigin Anıtı, Türk edebiyatında sanatkârane üslupla yazılmış ilk eser sayılır.
c) Bilge Kağan Anıtı
25 Kasım 734’te ölen Bilge Kağan adına oğlu Tengri Tigin tarafından 735 yılında diktirilmiştir.
Bilge Kağan, Türk tarihinin en büyük hükümdarlarından biri ve Türk hitabet edebiyatının ilk büyük ismidir.
Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarıni taşlar üzerine kazıyarak yazan kişi Kül Tigin ve Bilge Kağan’ın yeğeni Yollug Tigin’dir.
Orhun Yazıtlarının Bulunuşu, Okunuşu ve Yazıtlarla İlgili çalışmalar
Orhun Abideleri’nin varlığından ilk defa söz eden Cüveyni yıllıklarıdır.
Orhun Abideleri, ilk defa Danimarkalı genel dil bilim profesörü W Thomsen tarafından 25 Kasım 1893’te çözümlenip okunmuştur.
Danimarkalı bilim adamı, abidelerde geçen “Tengri”, “Türk” ve “Kül Tigin” kelimelerinden hareketle abidelerin tamamını çözümlemiştir.
Orhun Abideleri’nin okunmasından sonra kitabelerle ilgili yayın yapan ilk kişi W. Radloff’tur. 19 Ocak 1894’te Kül Tigin Anıtı’nı neşretmiştir.
Türkiye’de Göktürk Anıtları’nı ilk tanıtan ve ilk metin neşreden kişi Necip Asım Yazıksız’dır.
1925’te Arap harfleriyle neşrettiği “Orhun Abideleri” adlı eserinde kitabelerin yazı çevirimi bulunmaktadır.
Yenisey Yazıtları: Kırgızlar tarafından 9.-10. yüzyıllar arasında dikilmiştir. Hiçbirinde tarih bulunmayan bu kitabelerin Orhun Abideleri’nden önce dikildiği söylense de bu iddia doğrulanamamıştır. Yenisey Yazıtları, 1722 yılında İsveçli Yüzbaşı Johann Tabbert Strahlenberg ve Doktor Masserschimidt tarafından Yenisey Nehri’nin yukarı
mecrasında bulunmuştur. Strahlenberg’in 730’da Yenisey Yazıtları ile ilgili yayımladığı eseri, Batı ilim dünyasının ilgisini çekmiştir ve Orhun Abideleri’nin bulunmasına katkı sağlamıştır.
