(İslamî Dönemin İlk Dil ve Edebiyat ürünleri)

• Türk edebiyatının 11 ve 12. yüzyılları İslam öncesinden İslamiyet’e geçiş özelliği taşır. İslamiyet’i kabul eden ilk Türk devleti olan Karahanlılar döneminde, İslamî dönemin ilk dil ve edebiyat ürünleri ortaya konmuştur.
• Kutadgu Bilig, Atebetü’l-Hakayık, Divanü Lügati’t-Türk ve Divan-ı Hikmet ilk İslamî eserler arasındadır.

Geçiş dönemi eserlerinin genel özellikleri şunlardır:

• İslam öncesi kültür ile İslamî kültür iç içe devam etmiştir.
• İslamiyet’i öğretmeyi amaçlayan eserler, toplumu şekillendirmeye çalışmıştır.
• Didaktik ağırlıklı konular işlenmiştir.
• İnsanları hırs, bencillik, kin gibi kötülüklerden arındırıp onlara sabır, cömertlik, doğruluk gibi güzel davranışlar kazandırılmaya çalışılmıştır.
• Doğu Türkçesine dayanan Hakaniye (Karahanlı) Türkçesi kullanılmıştır.
• Arapça ve Farsça sözcük ve tamlamalar kullanılmıştır.
• Halkın anlayabileceği, sade bir dil kullanılmıştır.
• 11. yüzyıldan itibaren Arap alfabesi kullanılmaya başlanmış fakat bazı eserler Uygur alfabesiyle yazılmıştır.
• Nazım birimi olarak dörtlük ve beyit kullanılmıştır.
• Hece ölçüsünün yanında aruz ölçüsü kullanılmıştır.
• Arap ve Fars (İran) edebiyatı nazım biçimlerinin ilk örnekleri verilmiştir.

KUTADGU BİLİG

• 11. yüzyılda 1069 yılında Yusuf Has Hacip tarafından Kaşgar’da yazılmış ve Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur.
• Kutadgu Bilig, “hükümdarlık etme bilgisi” veya “mutlu olma bilgisi” anlamına gelir.
• Kutadgu Bilig için Çinliler “Edebü’I—Müluk”, İranlılar “Şehname-i Türkî”, “Maşrıklılar “Zînetü’I-Ümera” adını vermişlerdir.
• Eser, 6645 beyitlik manzum eserde, 173 dörtlük de vardır. Yusuf Has Hacip’e ait olmayan 77 beyitlik mukaddimede (ön sözde) yazar hakkında bilgi verilir.
• Ölçü olarak “fe ü lün/ fe ü lün/ fe ü lün/ fe ül” kalıbıyla (Şehname kalıbı) mesnevi şeklinde yazılmıştır. Eserde, genellikle yarım kafiye kullanılmıştır.
• Türk dilinin hazinelerinden biri olan eser, Hakaniye (Karahanlı) Türkçesiyle yazılmıştır.
• Eserde, sade bir dil kullanılmıştır. Eserde, dinî terim niteliğinde Arapça, Farsça sözler ve klişeler görülür ancak eserin söz varlığı ve dil özellikleri, Eski Türkçe dönemi söz varlığının, ses ve biçim özelliklerinin hemen hemen aynısıdır. Eserin dili, devletin dilidir.
• Kutadgu Bilig’in günümüze ulaşan üç nüshası (yazma eser şeklinde) vardır; nüshalardan biri hem Uygur hem Arap harfleriyle, diğer ikisi Arap harfleriyle yazılmıştır.
• Kutadgu Bilig, mensur ve manzum ön sözlerle başlar. Daha sonra İslamî eserlerdeki akışa uygun olarak tevhit, münacat, naat ve dört halife övgüsünün ardından geçiş niteliğindeki bahar mevsimi tasviri ile Buğra Han’a yazılmış bir kaside yer alır. İnsanoğlunun değeri, dilin meziyeti ve kusur, kitap sahibinin özrü vb. konular işlendikten sonra asıl metne geçilir.
• Eser, içerik ve tema bakımından iki ana bölüme ayrılabilir: İlk bölüm hükümdar Kün Toğdı ve vezir Ay Toldı karakterlerine odaklanır.
• İkinci bölümün teması ise toplumun politik idealleri ile bireyin dinî inançları arasındaki çatışmasıdır. Bu çatışma Ögdülmiş ile kardeşi Odgurmış arasında dramatize edilir.
• Eser, bir çerçeve hikâye içine yerleştirilmiş diyaloglar şeklinde kaleme alınmıştır.
• Didaktik bir nitelik taşıyan Kutadgu Bilig, pendname (öğüt kitabı) tarzındadır. XI. yüzyıl Türk toplumunun din, mitoloji, felsefe, aile düzeni, devlet ve saray örgütü… gibi pek çok bilgiyi içerir.
• Sorulu—cevaplı bir yöntemle oluşturulan Kutadgu Bilig’de; iyi bir devlet düzeninin nasıl olması gerektiği, toplumu oluşturan sınıflara nasıl davranılacağı, egemenliğin nasıl kullanılacağı gösterilmek istenir. Eserin asıl konusu “ideal insan tipi”dir. Dile getirilen siyasî, sosyal, hukukî ve ahlakî düşüncelerin bir yandan Türk devlet geleneğine, diğer yandan İslam geleneğine bağlı olduğu görülür.
• Kutadgu Bilig, alegorik bir eserdir. Birbiriyle ilişkili olan dört kişi; mutluluk, adalet, ahlak, bilgi, erdem, dünya-ahiret ilişkileri üzerinde konuşur. Dört kişi, insanı mutluluğa ulaştıran dört ana kavramı temsil eder:

Eser, dört alegorik şahsın ağzından hükümdara ülkenin nasıl yönetileceği, hükümdarın adaleti, tarafsızlığı gibi pek çok konuda bilgi verilmekte, öğüt verilmektedir. Eserde bu dört ana karakterin dışında anlamlı adlar taşıyan üç kişi daha vardır: Küsemiş (Aytoldı başkente geldiğinde ona yardım eden kişi), Ersig (hükümdarın mabeyincisi) ve Kumaru (Odgurmuş’un müridi)’dur.

Eserin hangi yönlerden ilktir?

• Kutadgu Bilig de Divanü Lügati’t-Türk gibi pek çok açıdan ilk olma özelliği taşır:
• İslamiyet dönemi Türk edebiyatının ilk eseri,
• Türk edebiyatındaki ilk mesnevi örneği,
• Türk edebiyatındaki ilk siyasetname,
• Arap alfabesiyle yazılan ilk eser,
• Beyit nazım birimiyle yazılmış ilk eser,
• Hakaniye Türkçesiyle yazılmış ilk eser,
• Aruz ölçüsüyle yazılmış ilk eser,
• Eserin başındaki Allah övgüsü ve Allah’a yakarış İslamî Türk edebiyatının bize kadar gelen ilk tevhit ve münacat örneğidir.