FİİLDE YAPI

Fiiller yapısı bakımından basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üçe ayrılır.

Yapı Bakımından Fiiller

1. Basit fiil

2. Türemiş fiil

3. Birleşik fiil

1. Basit Fiil:

Yapım eki almamış fiiller yapı bakımdan basit fiildir. Dilimizdeki basit fiiller genelde tek hecelidir.

Örnek

Dün onu çarşıda gör-düm. (Basit fiil)

Siz yarın bize gel-ir misiniz? (Basit fiil)

Çok yağmur yağınca dere taş-ıyor. (Basit fiil)

İstediğim kitabı yarın getir-ecekler. (Basit fiil)

Not: Fiilin yapısı incelenirken “Kip ve kişi eklerinin” çekim eki olduğu unutulmamalıdır

2. Türemiş Fiil: 

İsim ve fiil köklerine “yapım eki” getirilerek oluşan fiiller türemiş fiildir. Dilimizde fiil türeten birçok yapım eki olmakla birlikte bazı yapım ekleri daha fazla kullanılmaktadır.

İsimden Fiil Türeten Yapım Ekleri

---

Fiilden Fiil Türeten Yapım Ekleri

3. Birleşik Fiil:

Yeni bir eylemi karşılamak üzere, en az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan fiillere birleşik fiildir. Birleşik fiili oluşturan kelimeler biri veya her ikisi fiil olabilir ama en az biri fiil olmalıdır. Birleşik fiiller üçe ayrılır.

1. Kurallı Birleşik Fiiller:

İki fiilin belli bir kurala göre bir araya gelerek yapılan birleşik fiildir. Kurallı birleşik fiiller yapılışlarına göre kendi arasında dörde ayrılırlar.

• a) Yeterlilik Birleşik Fiili:

Bir fiile “ebil-” yeterlilik fiilinin getirilmesiyle yapılır. Cümleye “gücü yetme“ anlamı katar.

Örnek
Biraz daha gayret edersen bu zor soruları da çözebil-irsin.
Çok akıcı bir şekilde İngilizce konuşabil-iyor.

Örnek
Birazdan yağmur yağabil-ir. (olasılık)
Müsaitseniz içeriye girebil-ir miyim? (izin isteme)
Sınavı bitenler dışarı çıkabil-ir. (izin verme)

NOT
Yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu yapılırken “ebil-” fiilden “bil” düşer.

Örnek
Yaz-abil-dim → Yaz-a-ma-dım
Yüz-ebil-miş → Yüz-e-me-miş
Koş-abil-ecek → Koş-a-ma-y-acak

---

b) Tezlik Birleşik Fiili:
Fiillere getirilen “iver-” fiiliyle yapılır. Cümleye tezlik, çabukluk anlamı katar.

Örnek
Şu soruları hemen çözüver-in.
Daha zaman çok derken yaşlılık geliver-miş.
Babam bana hediye alıver-miş.
Tabağındaki yemeği hemen bitiriver-miş.
Polisler kaçan hırsızı yakalayıver-di.

---

c) Yaklaşma Birleşik Fiili:
Fiillere getirilen “eyaz-” fiiliyle yapılır. Fiilin gerçekleşmesine çok az bir zaman kaldığını ifade eder.

Örnek
Elimdeki bardakları yere düşüreyaz-dım.
Geçen gün neredeyse öleyaz-dım
Kitap parasını evde unutayaz-mış
Adam çıkan yangında yanayaz-mış

---

d) Süreklilik Birleşik Fiili:
Fiillere getirilen “edur-, gel-, akal-” fiilleriyle yapılır. Cümleye devam etme, süreklilik anlamları katar.

Örnek
Sen evde bizi bekleyedur.
Arabanın motoru çalışadur-sun.
Böyle sözler halk içinde söylene­gel-miştir.
Bu hikayeler asırlardır anlatılagel-miştir.
Birden onu karşımda görünce bakakal-dım

---

Örnek

2. Yardımcı Fiille Oluşan Birleşik Fiiller:

Bir isimle bir yardımcı fiilin birleşmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Dilimizde en çok kullanılan yardımcı fiiller “et-, ol-, eyle-” yardımcı fiilleridir.

NOT
Yardımcı fiille oluşan birleşik fiillerin yazımında isim olan kelimede ünlü düşmesi veya ünsüz türemesi varsa bitişik yazılırlar, eğer bir ses olayı yoksa ayrı yazılırlar.

---

Ünlü Düşmesi olanlar:

• emir + et → emret-

• kayıp + ol → kaybol-

• seyir + eyle → seyreyle

---

Ünsüz Türemesi olanlar:

• his + et → hisset-

• af + ol → affet-

• hal + ol → hallol-

3. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller:

En az bir isim veya isim soylu sözcükle bir fiilin anlamca kaynaşmasıyla oluşturulan birleşik fiildir. Deyimlerimiz yapı bakımından anlamca kaynaşmış birleşik fiillerdir.

Örnek

Küçük çocuk başarılarıyla ailesinin göğsünü kabarttı.
Eve vaktinde gelmeyince içine bir kurt düştü.
Bana yardım etmemek için bin dereden su getirdi.
Düşmanlar vatan toprağımıza göz koydular.

Çözümlü Test Soruları

1. Aşağıdaki fiillerden hangisi türemiş fiildir?
A) Git
B) Yaz
C) Temizle
D) Uyu
Cevap: C
“Temizle” fiilinde “temiz” köküne “-le” yapım eki gelmiştir → türemiş fiil.

---

2. “Annesi çocuğa masal anlattı.” cümlesindeki anlattı fiili yapıca hangisidir?
A) Basit
B) Türemiş
C) Birleşik
D) Yardımcı fiil
Cevap: B
“Anlatmak” fiilinde “an” köküne “-la(t)” eki gelmiştir → türemiş fiil.

---

3. Aşağıdaki fiillerin hangisi birleşik fiildir?
A) Gülmek
B) Uyandırmak
C) Fark etmek
D) Açmak
Cevap: C
“Fark etmek” iki kelimenin birleşmesiyle oluşmuş → birleşik fiil.

---

4. “Öğrenciler sınıfa girdi.” cümlesindeki fiil aşağıdakilerden hangisidir?
A) Basit
B) Türemiş
C) Birleşik
D) Yardımcı fiil
Cevap: A
“Girdi” fiili kök halindedir, yapım eki almamıştır → basit fiil.

---

5. Aşağıdaki fiillerden hangisi basit fiiltir?
A) Düşünmek
B) Bakmak
C) Uyutmak
D) Söylemek
Cevap: B
“Bakmak” fiili kök halindedir, yapım eki almamıştır → basit fiil.