Fiilde Çatı
Fiillerin nesne alıp alamamalarına ve öznelerinin durumuna göre gösterdiği özelliklere “çatı” adı verilir. Çatı özellikleri, yüklemi fiil olan cümlelerde “nesnesine göre” ve “öznesine göre” olmak üzere iki grupta incelenir.
A. NESNELERİNE GÖRE FİİLLER
Fiiller, nesne alıp alamamalarına göre “geçişli filler ve “geçişsiz fiiller” olmak üzere iki gruba ayrılır.
1. Geçişli Fiiller
Cümlede nesne ile birlikte kullanılabilen, nesne alabilen fiillerdir.
Hatırlayalım: Cümle ögelerinden biri olan nesne, yükleme soru”ne, neyi, kimi, nereyi” sorularıyla bulunur. O hâlde bu sorulara cevap veren fiiller, geçişli fiildir.
Örnekler
- Annem, akşam yemeği için patates kızartmıştı.
–> Bu cümlenin yüklemine “ne” sorusu sorulduğunda “patates” cevabı alındığı için “kızartmak” Fiili geçişlidir. - Uzayan çimleri bugün makineyle biçeceğiz.
–> Bu cümlenin yüklemine “neyi” sorusu sorulduğunda “uzayan çimleri” cevabı alındığı için “biçmek” fiili geçişlidir. - Yapacağımız kutlamaya akrabalarımızı da çağırdık.
–> Bu cümlenin yüklemine “kimi” sorusu sorulduğunda “akrabalarımızı” cevabı alındığı için “çağırmak” fiili geçişlidir. - Yurt dışından gelen arkadaşım İstanbul’u beğenmişti.
–> Bu cümlenin yüklemine “nereyi” sorusu sorulduğunda “İstanbul’u” cevabı alındığı için “beğenmek” fiili geçişlidir.
Önemli Bilgi: Bir cümlenin yüklemindeki fiilin geçişli olup olmadığını anlayabilmek için yüklemin başına “onu” sözcüğü getirilmelidir. “Onu” sözcüğünü kabul eden fiiller geçişlidir.
Örnekler
- Ağaçlardan biri tutuşunca hemen itfaiyeyi aradım.
–> Bu cümlenin yüklemi “onu” sözcüğünü kabul ettiği için (Onu aradım.) “aramak” fıili geçişlidir. - Yaz tatilinde yirmiden fazla roman okudum.
–> Bu cümlenin yüklemi “onu” sözcüğünü kabul ettiği için (Onu okudum.) “okumak” fiili geçişlidir. - Telefonun belleği dolduysa bazı dosyaları silmelisiniz.
–> Bu cümlenin yüklemi “onu” sözcüğünü kabul ettiği için (Onu silmelisiniz.) “silmek” fiili geçişlidir. - Bahçede sohbet ederken hepimiz üşümüştük.
–> Bu cümlenin yüklemi “onu” sözcüğünü kabul etmediği için (Onu üşümüştük.) geçişli değildir. - Tren hareket ederken annem de ben de ağladık.
–> Bu cümlenin yüklemi “onu” sözcüğünü kabı etmediği için (Onu ağladık.) geçişli değildir.
Karıştırmayalım: Bazı cümlelerde nesne bulunmadığı hâlde yüklemdeki fiil geçişli olabilir. Böyle cümlelerde ögeler arasında nesne yoktur ama yüklem “onu” sözcüğünü kabul eder.
Dikkat: Yüklemi fiil olmayan cümlelerde çatı özelliği aranmaz.
Örnekler
- Okuduğum son roman çok etkileyiciydi.
–> Bu cümlenin yüklemi bir isim (etkileyici) olduğu için cümlede çatı özelliği aranmaz. - Ressamın bütün tabloları birbirinden güzeldi.
–> Bu cümlenin yüklemi isim (güzel) olduğu için cümlede çatı özelliği aranmaz.
Örnek Soru
I. Terzi, bir günde iki takım elbise dikmişti.
II. Filmin bazı sahnelerinde seyirciler çok güldü.
III. Aceleyle çıktığım için çantamı evde unutmuşum.
IV. Makineden aldığı çamaşırları balkona astı.
Numaralanmış cümlelerin hangisinde geçişli bir fiil yoktur?
A) I B) II C) III D) IV
Çözüm: “A” seçeneğinde “dikmişti”, “C” seçeneğinde “unutmuşum”, “D” seçeneğinde “astı” fiilleri, “onu” sözcüğünü kabul ettikleri için geçişlidir. “B” seçeneğindeki “güldü” fiili ise “onu” sözcüğünü kabul etmediği için geçişli değildir. Doğru cevap “B” seçeneğidir.
2. Geçişsiz Fiiller
Cümlede nesne ile birlikte kullanılamayan, nesne alamayan fiillerdir.
Örnekler
- Küçük çocuk, annesine koşarken düştü.
–> Bu cümlede nesne bulunmadığı ve yüklem “onu” sözcüğünü kabul etmediği için “düşmek” fiili geçişsizdir. - Diktiğim çiçekler, güneşte çok kalınca solmuş.
–> Bu cümlede nesne bulunmadığı ve yüklem “onu” sözcüğünü kabul etmediği için “solmak” fiili geçişsizdir. - İskeleye kadar yürüyüp vapura binelim.
–> Bu cümlede nesne bulunmadığı ve yüklem “onu” sözcüğünü kabul etmediği için “binmek” fiili geçişsizdir. - Arkadaşımla sahildeki bir kafede oturduk.
–> Bu cümlede nesne bulunmadığı ve yüklem “onu” sözcüğünü kabul etmediği için “oturmak” fiili geçişsizdir.
Karıştırmayalım: Dilimizdeki sözcükler çok anlamlı olduğu için fiillerin geçişli ya da geçişsiz olma durumu cümleden cümleye değişebilir
Örnek
- Bizim sokaktan ne dolmuş ne otobüs geçiyor.
Okuma yarışında tüm arkadaşlarını geçiyor.
–> “Geçmek” fiili birinci cümlede nesne almadığı ve “onu”sözcüğünü kabul etmediği için geçişsizdir. İkinci cümlede ise nesne aldığı için (tüm arkadaşlarını) geçişlidir.
Önemli Bilgi: Geçişsiz fiiller “-r, -t, -dır” yapım ekleriyle geçişli hâle getirilebilir.
Örnekler
- Genç kadın, kucağındaki bebeği beşiğe yatırdı.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “yat-” fiili, aldığı “-ır” yapım ekiyle geçişli hâle gelmiştir. - Hakem, düdüğünü çalarak maçı başlattı.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “başla-” fiili geçişsizken aldığı “-t” yapım ekiyle geçişli hâle gelmiştir. - Ormandan ayrılmadan önce ateşi söndürdük.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “sön-” fiili, geçişsizken aldığı “-dür” yapım ekiyle geçişli hâle gelmiştir.
Örnek Soru
Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi nesnesine göre diğerlerinden farklıdır?
A) Yapımı bir yıl süren gemiyi yarın suya indirecekler.
B) Bizler, eğitimin bütün sorunları çözebileceğine inanıyoruz.
C) Bazı meslekler de zaman içinde insanlar gibi ölür.
D) İnsan mutlu olmak istiyorsa sahip olduklarına bakmalıdır.
Çözüm: “B” seçeneğinde “inanmak”, “C” seçeneğinde “ölmek”, “D” seçeneğinde “bakmak” fiilleri “onu” sözcüğünü kabul etmediği için geçişsizdir. “A” seçeneğinde ise nesne (yapımı bir yıl süren gemiyi) vardır ve “indirmek” fiili “onu” sözcüğünü kabul etmektedir. Doğru cevap “A” seçeneğidir.
B. ÖZNELERİNE GÖRE FİİLLER
Eylemler, öznelerine göre “etken” ve “edilgen” olmak üzere iki gruba ayrılır.
1. Etken Fiiller
Gerçek bir özneye sahip olan fiillerdir. Gerçek özne, yüklemde bildirilen işi yapan, yargıyı üstlenen öznedir.
Örnekler
- Postacı, dairenin ziline uzun uzun bastı.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “basmak” fiili, gerçek bir özne (postacı) tarafından gerçekleştirildiği için etkendir. - Kapımızın önünde yavru bir kedi miyavlıyordu.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “miyavlamak” fiili, gerçek bir özne (yavru bir kedi) tarafından gerçekleştirildiği için etkendir. - Erzurum’da kar iki gündür aralıksız yağıyor.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “yağmak” fiili, gerçek bir özne (kar) tarafından gerçekleştirildiği için etkendir. - İşçiler, topladıkları pamukları sepetlere doldurdu.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “doldurmak” fiili, gerçek bir özne (işçiler) tarafından gerçekleştirildiği için etkendir. - Eleştirmen değerlendirmelerini tarafsız yapmalıdır.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “yapmak” fiili gerçek bir özne (eleştirmen) tarafından gerçekleştirildiği için etkendir. - Balkona astığım çamaşırlar hâlâ kurumamış.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “kurumak” fiili gerçek bir özne (balkona astığım çamaşırlar) tarafından gerçekleştirildiği için etkendir.
Dikkat: Etken eylemlerin öznesi (gerçek özne) gizli de olabilir.
Örnekler
- Bazı geceler sabaha kadar durmadan yazıyorum.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “yazmak” fiili, gizli ama gerçek bir özne (ben) tarafından gerçekleştirildiği için etkendir. - Trafik kurallarına her zaman uymalısınız.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “uymak” fiili, gizli ama gerçek bir özne (siz) tarafından gerçekleştirileceği için etkendir.
2. Edilgen Fiiller
Gerçek öznesi olmayan ve “-l / -ıl / -il /-ul / -ül, -n / -ın /-in / -un / -ün” yapım eklerinden birini alan fiillerdir. Edilgen eylemlerin bulunduğu cümlelerde özne, işi yapan durumunda değildir. Bu tür öznelere “sözde özne” adı verilir.
Örnekler
- Okulun bütün camlarına bayraklar asıldı.
–> Bu cümlenin yüklemindeki fiil “-ıl” yapım ekini alarak “as-ıl-” şeklinde türemiştir. Cümle ögeleri bulunduğunda özne olduğu anlaşılan “bayraklar” ise “asmak” fiilini gerçekleştirmediği için sözde öznedir. 0 hâlde “asılmak” fiili edilgendir. - Bu türkü genellikle kına gecelerinde söylenir.
–> Bu cümlenin yüklemindeki fiil yapım ekini alarak “söyle-n-” şeklinde türemiştir. Cümle ögeleri bulunduğunda özne olduğu anlaşılan “bu türkü” sözü ise “söylemek” fiilini gerçekleştirmediği için sözde öznedir. O hâlde “söylenmek” fiili edilgendir. - Açık artırmada birçok antika eşya satılacak.
–> Bu cümlenin yüklemindeki fiil “-ıl” yapım ekini alarak “sat-ıl-” şeklinde türemiştir. Cümle ögeleri bulunduğunda özne olduğu anlaşılan “birçok antika eşya” sözü ise “satmak” fiilini gerçekleştiremeyeceği için sözde öznedir. O hâlde “satılmak” fiili edilgendir. - Kazı çalışmalarında küçük heykeller bulunmuştu.
–> Bu cümlenin yüklemindeki fiil “-ün” yapım ekini alarak “bul-un-” şeklinde türemiştir. Cümle ögeleri bulunduğunda özne olduğu anlaşılan “küçük heykeller” sözü ise “bulmak” fiilini gerçekleştiremediği için sözde öznedir. O hâlde “bulun-mak” fiili edilgendir. - Gösteri için her sınıftan iki öğrenci seçilecek.
–> Bu cümlenin yüklemindeki fiil “-il” yapım ekini alarak “seç-il-” şeklinde türemiştir. Cümle ögeleri bulunduğunda özne olduğu anlaşılan “iki öğrenci” sözü ise “seçmek” fiilini gerçekleştiremediği için sözde öznedir. O hâlde “seçilmek” fiili edilgendir.
Dikkat: Edilgen eylemlerin bulunduğu cümlelerde yüklemde bildirilen işin kim tarafından yapıldığı belli değildir.
Örnekler
- Öğrencilere depremle ilgili broşürler dağıtıldı.
–> Bu cümlenin öznesi “depremle ilgili broşürler” sözüdür ancak “dağıtmak” fiilinin kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir. - Komşumuz Metin Bey, yardımseverliğiyle bilinirdi.
–> Bu cümlenin öznesi “komşumuz Metin Bey” sözüdür ancak “bilmek” fiilinin kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir. - Kullanılmış piller geri dönüşüm kutusuna atılmalıdır.
–> Bu cümlenin öznesi “kullanılmış piller” sözüdür ancak “atmak” fiilinin kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir. - Yazarın gençlik yıllarında yazdığı şiirler hâlâ büyük bir ilgiyle okunuyor.
–> Bu cümlenin öznesi “yazarın gençlik yıllarında yazdığı şiirler” sözüdür ancak “okumak” fiilinin kim tarafından yapıldığı bilinmemektedir.
Karıştırmayalım: “-l, -n” yapım eklerinden birini alan fiiller, gerçek bir özneye sahipse edilgen değildir. Bu cümlelerde özne, hem işi yapan hem de işten etkilenen durumundadır.
Örnekler
- Çocuk, hemen koşup iri gövdeli ağacın arkasına saklandı.
–> Bu cümlenin yüklemindeki fiil yapım ekini alarak “sakla-n-” şeklinde türemiştir ancak “çocuk” öznesi “saklanmak” fiilini gerçekleştirdiği için gerçek öznedir. O hâlde “saklanmak” fiili edilgen değil, etkendir. - Yarışmacı, bir süre sonra kendi isteğiyle yarışmadan çekildi.
–> Bu cümlenin yüklemindeki fiil “-il” yapım ekini alarak “çek-il-” şeklinde türemiştir ancak “yarışmacı” öznesi “çekilmek” fiilini gerçekleştirdiği için gerçek öznedir. O hâlde “çekilmek” fiili edilgen değil, etkendir.
Önemli Bilgi: Geçişsiz fiiller edilgen yapıldığında cümlede özne bulunmaz.
Örnekler
- Masanın üstündeki evraklara bugün tek tek bakılacak.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “bakmak” fiili geçişsizdir ve aldığı “-ıl” yapım ekiyle edilgen olmuştur. Cümlede “Bakılan kim?” ya da “Bakılan ne?” sorularına cevap olmadığı için özne bulunmamaktadır. - Belediye otobüslerine sadece ön kapıdan binilir.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “binmek” fiili geçişsizdir ve aldığı “-il“ yapım ekiyle edilgen olmuştur. Cümlede “Binilen ne?” sorusuna cevap olmadığı için özne bulunmamaktadır. - Buralarda yazın geç saatlere kadar kapı önlerinde oturulur.
–> Bu cümlenin yüklemindeki “oturmak” fiili geçişsizdir ve aldığı “-ul” yapım ekiyle edilgen olmuştur. Cümlede “Oturulan ne?” sorusuna cevap olmadığı için özne bulunmamaktadır.
Örnek Soru
I. Hızlı adımlarla yürürken karşıma iri yarı bir adam dikildi.
II. Düğüne gideceğimiz için hepimiz çok güzel giyinmiştik.
III. Cumhuriyet Bayramı, bu yıl da büyük bir coşkuyla kutlandı.
IV. Yaşlı adam, bir süre oturduktan sonra yanımızdan ayrıldı.
Numaralanmış cümlelerden hangisinin yüklemi edilgen bir fiildir?
A) I B) II C) III D) IV
Çözüm: Verilen cümlelerin hepsinin yükleminde “-l, -n” yapım eklerinden biri bulunmaktadır. Ancak “A, B, D” seçeneklerinde gerçek özne bulunduğu için bu cümlelerde geçen fiiller etkendir. “C” seçeneğinde ise “Cumhuriyet Bayramı” öznesi “kutlamak” fiilini gerçekleştirmediği için sözde özne, “kutlanmak” fiili ise edilgendir. Doğru cevap “C” seçeneğidir.
