FİİL (EYLEM)

İş, oluş, hareket bildiren sözcüklerdir. Eylemler, varlıkların yaptıkları işleri, onlarla ilgili oluşları zamana ve şahsa bağlayarak anlatan kelimelerdir. Eylemlerle ilgili konuları, aşağıda vereceğimiz başlıklar altında inceleyeceğiz:

Örnek: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük eylemdir?

A) “Düşünme Yöntemleri” adlı bir kitap yazdım.
B) Düşünmeyi bilmeyen yazmayı da bilemez.
C) Bu konuda düşünmenin bir yararı yok.
D) Düşünme sırası şimdi onlara geldi.
E) Sen bunları düşünme, bir çaresine bakarız.

Çözüm: “Sen bunları düşünme” cümlesinde “düşünme” çekimli fiil olarak kullanılmıştır. Diğerlerinde ise isim olarak kullanılmıştır. Yanıt E

Anlam Özelliklerine Göre Fiiller

1. İş (Kılış) Eylemleri: Gerçekleşirken bir nesneyi etkileyen eylemdir. “neyi, kimi” sorularına yanıt veren eylemlerdir. Özneleri aktiftir.

• al-, çağır-, oku-, ara-, aç-, sev-, yıka-

2. Oluş Eylemleri: Kendiliğinden gerçekleşen eylemlerdir. Nesne almaz. Özne pasiftir. Eylem, öznenin nasıl değiştiğini bildirir.

• sol-, acık-, çürü-, sarar-, uza-, büyü-

3. Durum Eylemleri: Öznenin içinde bulunduğu durumu değiştirmesiyle oluşur. Nesne almaz.

• otur-, uyu-, sus-, gül—, dur-, kalk-, üşü-, bat-

FİİLDE ÇEKİM

Eylemlerde Şahıs ve Sayı

Eylemlerin kendi öznelerini belirtir şekilde oluşumuna eylemin şahsı denir. Şahıslar aynı zamanda o şahsın tekil veya çoğul oluşunu ve sayısını bildirir.

Şahıs ekleri, farklı şekillerde çekimlendiğinde değişik oluşumlar gösterebilir. Kiplere ve zamanlara göre dört değişik şekildedir.

Eylem Kipleri

Eylemlerin, yüklem olduğunda almış olduğu zaman ve dilek bildiren eklerdir.

Kip ekleri zaman bildiren ve dilek bildiren kipler olarak ikiye ayrılır:

a) Görülen (-di’li) Geçmiş Zaman Kipi

Eylemin geçmişte gerçekleştiğini, belli bir kesinliğe bağlı olarak gösteren kiplerdir.

Fiillere getirilen “-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü” ekleriyle çekimlenirler.

• İri çınarın gövdesine yaslanarak uyudu.
• Uykudan uyanır uyanmaz çevresine baktı.
• Onu karşısında görünce hemen tanıdı.

b) Öğrenilen (-miş’li) Geçmiş Zaman Kipi

Eylemin geçmişte yapıldığını, eylemin söylenme zamanından önce gerçekleştiğini gösteren kiplerdir. Fiillere getirilen “-mış, -miş, -muş, -müş” ekleriyle çekimlenirler.

• Uzayan saçları belinden aşağı inmiş.
• Kapalı çarşıdan geçerken onu görmüş.
• Polise başından geçenleri tek tek anlatmış.

c) Şimdiki Zaman Kipi

Eylemin içinde bulunan zaman içerisinde gerçekleştiğini gösteren kiptir. Fiillere getirilen “-yor” ekiyle çekimlenir. Bazen “-makta, -mekte” eki de şimdiki zaman ekinin yerini tutar.

• Hiç kimseyi umursamadan öylece ayakta duruyor.
• Bize dedelerimizin kahramanlıklarını anlatıyor.
• Nehir iki yüz metre ileride denizle kucaklaşıyor.

d) Gelecek Zaman Kipi

Eylemin gelecekte yapılacağını gösteren, haber veren kiptir. Fiillere getirilen “-acak, -ecek” ekleriyle çekimlenir.

• Ona ne kadar güvendiğimizi bir daha söyleyeceğim.
• Bunların, bize uymadığını sen de göreceksin.
• Onlar geldikten sonra toplantıya başlayacaktık.

e) Geniş Zaman Kipi

Eylemlerin her zaman gerçekleşebileceğini gösteren kiplerdir. Eylemlere getirilen “-r, -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür” ekleriyle çekimlenirler. Geniş zamanın olumsuz çekimi “-maz, -mez” ekiyle yapılır.

• Korkularının üstüne gitmeyi her zaman başarı sayar.
• Sen bu işleri büyük bir ustalıkla yaparsın.
• Ağzından çıkan laflara nedense dikkat etmez.

2. Dilek Kipleri

Eylemlerin bildirdiği ifadede zaman kavramı bulunmayan, düşüncelerin tasarı şeklinde olduğu kiplerdir.

a) Gereklilik Kipi

Eylemlerin yapılması gerektiğini gösteren kiplerdir. Eylem kök ve gövdelerine “-malı, -meli” eki getirilerek çekimlenirler.

• Gücünün yettiği yere kadar bu işleri yapmalısın.
• Seni bile büyüleyecek o şehri görmelisin.
• Eve gidinceye dek bunlara bakmalıyız.

b) İstek Kipi

Eylemlerin isteğe bağlı yapılmasını gösteren kiptir. “-a, -e” ekleriyle çekimlenirler.

• Hep beraber ona yardım edelim.
• Ben de bu konu hakkında fikir edineyim.
• Şu sorunun çözümüne ben de bakayım.

c) Dilek – Şart Kipi

Eylemin belli bir dilekle olmasını, yine eylemin bir koşulla gerçekleşebileceğini gösteren kiptir. Eylemlere getirilen “-sa, -se” ekleriyle çekimlenirler.

• Onun bugün nereye gittiğini bir bilsem.
• Ne olur oralara bir daha gitsek.
• Bu soruları yarına çözsem.

d) Emir Kipi

Eylemin gerçekleştirilmesinin emir yoluyla yapıldığı kiptir. Emir kiplerinde kip ekleri yoktur. Eylemin çekimlenmesi şahıs ekleriyle yapılır. Emir kipinin I. tekil ve I. çoğul şahıslarının çekimleri yoktur.

• Duygularını bizlere birkaç satırla belirt.
• Dostlarınla düşmanlarını ayırt etmeyi bil.
• Komşularına yardım için hemen gitsin.