Bir çok hayvan türünde ve bazı bitkilerde bireyler ayrı eşeye sahiptir. Cinsiyeti belirleyen genler, eşey kromozomlarında taşınır. Bu kromozomlara gonozomal kromozom (eşey kromozomu) denir. Diğer kromozomlar ise vücut karakterlerini belirleyen genleri taşır. Bu kromozomlara ise otozomal kromozom (vücut kromozomu veya somatik kromozom) denir.

İnsanın vücut hücrelerinde 2n=46 kromozom bulunur. Bu kromozomlardan 44 tanesi otozom, 2 tanesi ise gonozomdur. Gonozomlar dişide XX, erkekte ise XY ile gösterilir.

İnsanların dişi bireylerinde, mayoz bölünme ile tek çeşit cinsiyet kromozomu taşıyan (22 +X) yumurta hücresi meydana gelir. Erkek bireylerin vücutlarında ise, sperm ana hücresinin bölünmesiyle (22 +X) veya (22 + Y) genotipli spermler oluşur. Mayoz bölünme ile oluşan 22 + Y genetik yapılı sperm hücresi yumurtayı döllerse 44 +XY genotipli erkek, 22 + X spermi yumurtayı döllerse de, 44 + XX genotipli dişi birey meydana gelir.

EŞEYE BAĞLI KALITIM

Gonozomlar canlının eşeyini belirlemenin yanında, bazı vücut karakterlerinin genlerini de taşır. Genleri gonozomlar üzerinde taşınan karakterlere, eşeye bağlı karakterler denir.

“X” KROMOZOMUNA BAĞLI KALITIM

X kromozomu üzerinde bulunan genlerle kalıtılan; kırmızı-yeşil renk körlüğü, hemofili ve kas distrofisi gibi hastalıklar vardır.

• Kırmızı-yeşil renk körlüğü: X kromozomunda bulunan çekinik bir genle kalıtılır. Bu gen X^r ile gösterilir. X^R ise normal görmeyi sağlayan gendir. Dişi bireylerde iki tane X kromozomu bulunduğu için, renk körlüğünün oluşması ancak, iki çekinik genin bulunmasıyla (X^rX^r) mümkün olur. Erkeklerde X^RY sağlam, X^rY renk körü bireylerdir. Erkeklerdeki Y kromozomunda renk körlüğü geni yoktur. Erkeklerde tek X kromozomu bulunduğu için erkeklerin renk körü olma ihtimali dişilerden daha fazla olur.
  
• Hemofili: Kanın pıhtılaşması için gerekli olan proteinin eksikliği sonucu ortaya çıkar. X kromozomu üzerinde çekinik genle kalıtılan bir hastalıktır. Dişi bireylerin hemofili hastası olabilmesi için, hem annesinden hem de babasından X^h genini alması gerekir. Hemofili hastası bir kadının, bütün erkek çocukları annelerinden X^h genini aldıkları için hastadır. Eskiden hemofili hastaları, kanın pıhtılaşamaması nedeniyle yaralanmalarda aşırı kan kaybından ölebilirdi. Günümüzde ise bu eksik protein hemofili hastalarına enjekte edilerek bu bireyleri yaşatmak mümkündür.
  

“Y” KROMOZOMUNA BAĞLI KALITIM

Y kromozomunun, X ile homolog olmayan bölgesindeki genlerle kalıtılan karakterler sadece babadan oğula geçer. Y kromozomunun homolog olmayan parçası üzerinde bulunan bir gen, baskın veya çekinik olsa da erkek çocuklarda mutlaka fenotipte etkisini gösterir. Kulak kıllılığı, balık pulluluk ve yapışık parmaklılık gibi özellikler Y kromozumuna bağlı kalıtıma örnek olarak verilebilir.

Çözümlü Örnek Test Soruları

1. Eşeye bağlı kalıtımla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

A) Eşeye bağlı genler yalnızca erkeklerde bulunur.
B) X kromozomu üzerinde taşınan genler hem erkeklerde hem de dişilerde görülebilir.
C) Y kromozomu, dişilerde fenotipin belirlenmesinde etkilidir.
D) Eşeye bağlı genler sadece dişilerden yavrulara aktarılır.

Çözüm:
Eşeye bağlı genler, X veya Y kromozomları üzerinde taşınır. X kromozomunda bulunan genler hem erkeklerde hem de dişilerde görülebilir. Y kromozomu ise yalnızca erkeklerde bulunur ve erkek özelliklerinin belirlenmesine katkı sağlar. Doğru cevap: B

---

2. Hemofili hastalığı X kromozomu üzerinde çekinik bir gen tarafından taşınmaktadır. Sağlıklı bir baba ile hemofili taşıyıcısı annenin erkek çocuklarının hemofili olma olasılığı nedir?

A) %0
B) %25
C) %50
D) %100

Çözüm:
Hemofili çekinik bir X’e bağlı hastalıktır. Baba sağlıklı olduğuna göre XY, anne taşıyıcı olduğuna göre XhX genotipine sahiptir.

Çaprazlama yaparsak:

• Xh (taşıyıcı anneden) + Y (babadan) → XhY (hemofili erkek)
• X (sağlıklı anneden) + Y (babadan) → XY (sağlıklı erkek)

Erkek çocukların yarısı hemofili olur. Doğru cevap: C (%50)

---

3. Renk körlüğü X kromozomu üzerinde taşınan çekinik bir özelliktir. Renk körü bir anne ile sağlıklı bir babanın kız çocuklarının renk körü olma ihtimali nedir?

A) %0
B) %25
C) %50
D) %100

Çözüm:
Anne renk körü olduğu için XcXc, baba sağlıklı olduğu için XY genotipine sahiptir.

Çaprazlama yaparsak:

• Xc (anneden) + X (babadan) → XcX (taşıyıcı kız)
• Xc (anneden) + Y (babadan) → XcY (renk körü erkek)

Kız çocukları taşıyıcı olur ama renk körü olmaz. Doğru cevap: A (%0)

---

4. Aşağıdaki hastalıklardan hangisi eşeye bağlı kalıtım yoluyla aktarılmaz?

A) Hemofili
B) Renk körlüğü
C) Kas distrofisi
D) Orak hücreli anemi

Çözüm:
Orak hücreli anemi, otozomal (eşey kromozomları dışında) taşınan genler tarafından kalıtılır. Diğerleri X kromozomu üzerinde taşınan hastalıklardır. Doğru cevap: D

---

5. Bir babanın sahip olduğu Y kromozomuna bağlı bir hastalığın oğluna geçme ihtimali nedir?

A) %0
B) %25
C) %50
D) %100

Çözüm:
Y kromozomu babadan yalnızca erkek çocuklarına geçer. Eğer bir hastalık Y kromozomu üzerinde taşınıyorsa, babanın Y kromozomunu alan tüm erkek çocukları bu hastalığa sahip olacaktır. Doğru cevap: D (%100)