Epirojenez, yer kabuğunda meydana gelen geniş alanlı yükselme ve alçalma hareketlerini ifade eden bir coğrafi terimdir. Bu süreç, genellikle yavaş bir şekilde gerçekleşir ve kıtaların oluşumunu sağlar. Epirojenez, yer kabuğundaki malzemelerin esnek yapısı sayesinde yan basınçlarla kıvrılma, kırılma ya da yükseklik kazanma gibi olaylarla şekillenir. Epirojenez sonucunda meydana gelen yükselmeler jeoantiklinal olarak adlandırılırken, alçalan bölgeler ise jeosenklinal olarak tanımlanır. Bu olaylar, tortul tabakaların birikimi ve kıta yüzeylerinin dış kuvvetlerle aşınması gibi doğal süreçlerle de yakından ilişkilidir. Epirojenez, özellikle kıtaların şekillenmesi ve jeolojik zaman dilimlerinde gerçekleşen büyük yapısal değişiklikler açısından önemli bir role sahiptir.
10. Sınıf Epirojenez (Kıta Oluşumu) Ders Notu
Yer kabuğundaki geniş alanlı yükselme ve alçalma hareketleri, son derece yavaş bir şekilde gelişir. Bu hareketler sonucunda, yer kabuğu kubbeleşerek yükseldiğinde bu kısma jeoantiklinal, alçaldığında ise jeosenklinal adı verilir. Kıta yüzeyleri, dış kuvvetlerin etkisiyle aşınmaya uğrar ve taşınan materyaller okyanus çanaklarında birikerek tortul tabakaları oluşturur.
Epirojenik olayların oluşumunu açıklayan üç ana neden vardır:
a. Buzul çağında, buzullarla kaplı olan yer kabuğu alçalırken, buzullar eridikten sonra yükselir. Örneğin, günümüzde İskandinavya ve Kanada’da epirojenik yükselme devam etmektedir.
b. Kıtaların üzerindeki yükün artması, karaların magmaya doğru yavaşça çökmesine neden olur. Bu çökme, denizlerin karalara doğru ilerlemesine (transgresyon) yol açar. Kıta üzerindeki yükün azalmasıyla da karalar magma üzerinde yavaşça yükselir ve deniz gerilemesi (regresyon) meydana gelir.
c. Diğer bir neden ise yan basınçlardır. Anadolu Yarımadası, binlerce yıldır bir jeoantiklinal alanı olarak yükselirken, çevresindeki Akdeniz ve Karadeniz jeosenklinal alanları ise çökme göstermektedir.
UYARI: Yer kabuğunu oluşturan sial ve sima arasındaki dengeye izostatik denge denir. Epirojenik hareketler, izostatik dengenin bozulmasıyla meydana gelir.
Epirojenik harekete örnek çöküntü oluşumları:
- Baltık Denizi’nin çökmesi
- Belçika, Hollanda ve Kuzey Almanya ovalarının çökmesi
- İtalya’da Venedik’in çökmesi
Epirojenik harekete örnek yükselme oluşumları:
- Günümüzde İskandinavya Yarımadası’nın ve Kanada’nın yükselmesi
- Anadolu’nun peneplen (yontuk düz) şeklinde toptan yükselmesi
- Bazı ova ve platoların yüksekte kalması
- Dağlar arasında derin akarsu vadilerinin oluşması
- Dağlar arasında derin boğaz ve kanyonların meydana gelmesi
- Deniz kıyılarında eski deniz taraçalarının görülmesi
