Volkanizma, yerin derinliklerinden kaynaklanan magma ve gazların, yer kabuğundaki zayıf noktalar aracılığıyla yeryüzüne çıkması veya bu noktalardan yükselmesi sürecidir. Bu doğal olay, iç kuvvetlerin etkisiyle meydana gelir ve genellikle magma hareketleri, gaz basıncı ve volkanik patlamalar ile karakterizedir. Volkanizma, iki ana biçimde ortaya çıkar: iç volkanizma, magmanın derinliklerde soğuyup katılaşmasıyla ve dış volkanizma, magmanın yüzeye ulaşıp patlama ya da püskürme şeklinde çıkmasıyla gerçekleşir. Bu süreç, gazlar, sıvı lavlar ve katı maddelerin (tüf) yeryüzüne çıkmasına neden olur ve volkanik dağların oluşumunu sağlar. Volkanik dağlar genellikle koni biçimindedir ve tepe kısımlarındaki ağzına krater, daha büyük çukurlara kaldera denir. Volkanizma, jeolojik zamanlarda önemli değişimlere neden olurken, iklim, toprak oluşumu ve su kaynakları üzerinde de etkili olmaktadır. Bu ders notları, volkanizmanın temel prensiplerini, oluşum mekanizmalarını ve dünya üzerindeki etkilerini inceleyerek öğrencilerin bu önemli coğrafi olayı anlamalarına yardımcı olmayı hedeflemektedir.
10. Sınıf Volkanizma Ders Notu
Yerin derinliklerindeki magmanın, yer kabuğunun ince ve zayıf kırık hatlarından basınç altında yeryüzüne çıkması veya yükselmesi olayı volkanizma olarak adlandırılır. Magma yukarı doğru hareket ederken yer kabuğunu iterek içeride soğursa bu iç volkanizma olarak bilinir; yeryüzüne patlama veya püskürme ile çıkıyorsa dış volkanizma olarak adlandırılır.
Volkanizma sırasında yeryüzüne gazlar, sıvı halde lavlar ve katı maddeler (tüf) çıkar. Magmanın yüzeye ulaştığı noktada biriken lavlar ve tüfler, volkanik dağların oluşumunu sağlar. Etkinliğini sürdüren yanardağlara aktif yanardağ, uzun süre faaliyet göstermeyenlere ise sönmüş yanardağ denir.
Volkanik dağlar genellikle koni şeklinde olduğu için volkan konisi olarak tanımlanır. Tepe kısmındaki ağız kısmına krater, daha büyük çukurlara kaldera denir. Magmanın yeryüzüne çıkarken izlediği yola ise baca denir. Bazı volkanların kraterlerinde patlama ile maar adı verilen çukurlar meydana gelir.
Volkandan çıkan lavlar asit karakterli olduğunda volkan konisi sivri bir yapıya sahip olurken, bazik karakterli akışkan lavlar ise volkan konisini kubbemsi bir şekle sokar. Yeryüzündeki volkanlar genellikle kırık hatları çevresinde yoğunlaşır. Büyük Okyanus çevresi (Pasifik Ateş Çemberi) ile Asya ve Amerika’nın orta kesimlerinde halen aktif birçok volkan bulunmaktadır. Yanardağların etrafı, verimli tarım toprakları ve zengin maden kaynakları nedeniyle nüfus açısından yoğun bir alandır.
