Ekosistem Ekolojisi ve Güncel Çevre Sorunları konu anlatımı 10. sınıf biyoloji ders notu

Canlıların içinde yaşadığı ortam çevre olarak tanımlanır. Her canlı türünün yaşadığı kendisine ait bir çevresi vardır. Canlılar yaşadıkları çevrenin cansız ortamı ve bu ortamda bulunan diğer canlılarla etkileşim halinde hayatlarını devam ettirir. Canlıların birbirleriyle ve yaşadıkları çevreyle olan ilişkilerini inceleyen biyoloji bölümüne ekoloji denir. Yeryüzünün her tarafındaki canlıların yaşayabildiği; hava, kara ve su katmanlarından oluşan canlı tabakaya biyosfer denir. Denizlerin belirli bir derinliğinden başlayıp (yaklaşık 8 - 10 km) ve atmosferin belirli bir yüksekliğine (yaklaşık 15 - 20 km) kadar devam ettiği kabul edilen yaşama alanıdır. Biyosferi oluşturan canlılarla bunların cansız çevresi ekosfer veya Dünya ekosistemi adı verilen bütünü oluşturur.

Ekosistem: Sınırları belirli bir bölgede yaşayan ve birbirleriyle devamlı etkileşim içinde olan canlılar ile bunların cansız çevrelerinin oluşturduğu yaşama birliklerine ekosistem denir. Ekosistemlerin büyüklükleri çok değişken olup, bir göletten büyük bir denize kadar değişebilir. Her ekosistem canlı (üretici, tüketici ve ayrıştırıcılar) ve cansız (inorganik maddeler, organik maddeler, fiziksel koşullar) öğelerden oluşmuştur.

Biyom: Yeryüzünde büyük iklim kuşaklarına bağlı olarak oluşan büyük canlı topluluklarına biyom denir. Biyomlar yeryüzüne yayılmış bitki ve hayvanların oluşturduğu doğal ekosistemlerdir. Biyomlar aynı iklim koşullarının yaşandığı ve bunun paralelinde aynı bitki örtüsüne sahip olan geniş coğrafi alanları ifade eder. Biyomların farklı iklim şartlarına sahip olması buralarda yaşayan canlı türlerinin de farklı olmasına neden olur. Çöl biyomları, tatlı su biyomları, orman biyomları gibi farklı biyom çeşitleri vardır.

Popülasyon: Belirli bir bölgede yaşayan, aynı türe ait canlıların oluşturduğu topluluklara popülasyon denir. Bir türe ait canlılar, farklı bölgelerde farklı popülasyonları oluşturabilir. Örneğin Karadeniz bölgesinde yaşayan çam ağaçlarıyla, Akdeniz bölgesinde yaşayan çam ağaçları aynı türe ait iki farklı popülasyondur.

Komünite: Belirli bir bölgede etkileşim içinde yaşayan bitki ve hayvanların oluşturduğu topluluklara komünite denir. Komünitelerin yapısında birden fazla popülasyon bulunur. Komüniteler sadece bitki, hayvan ve mikroorganizma topIuluklarından oluşabilir. Bazı komüniteler ise bitki, hayvan ve mikroorganizmaların karışımından oluşur. Komüniteler kendilerinden daha büyük bir sistem olan ekosistemin canlı bölümünü oluştururlar.

Habitat ve Ekolojik niş: Her canlı türünün bireylerinin biyosfer içinde bulunduğu ve yaşadığı yere o canlının habitatı denir. Diğer bir ifade ile habitat canlının adresidir. Bir bireyin bulunduğu ortam içerisinde sahip olduğu veya yapmak zorunda bulunduğu sorumluluklar ve işlevlere ise ekolojik niş denir. Bir canlının beslenmesi, üremesi ve diğer canlılarla ilişki içinde yapması gereken bütün faaliyetler ekolojik niş kavramı içerisinde yer alır.

Ekoton: Komüniteler tamamen birbirinden bağımsız olmayıp komşu komüniteler arasında geçiş bölgeleri vardır. Ekosistemlerin kesişme noktaları olan geçiş bölgeleri, birden fazla ekosisteme ait özellikler gösterir. Normal bir ekosistemden daha çok tür çeşidi barındıran bu geçiş bölgelerine ekoton denir. Ekotonlarda birey sayısı azalırken tür çeşitliliği artar. Örneğin çayırlık bir alan ile orman ekosistemi arasındaki geçiş bölgesinde çalılar ve kısa boylu ağaçlar bulunur.

Ekoloji, organizmaların birbirleriyle ve yaşadıkları çevreyle etkileşimlerinin bilimsel olarak çalışılmasıdır. Ekolojinin tarihi çok eskidir ve insanların diğer canlılar üzerinde yapmış olduğu gözlemlere dayanır. Ancak günümüzde modern ekoloji sadece gözlemlerle sınırlı değildir ve ciddi deneysel tasarımlar içerir. Ekolojinin ilgi alanı oldukça geniştir. Ekologlar; organizma ekolojisi, populasyon ekolojisi, komünite ekolojisi, ekosistem ekolojisi ve küresel ekoloji olarak adlandırılan biyolojik hiyerarşinin her bir düzeyinde çalışırlar. Verdiğimiz şekilde hiyerarşinin düzeyleri genel olarak ele alınmış ve bunların alanlarıyla ilgili basit sorular sorulmuştur.

ORGANİZMA EKOLOJİSİ

organizma ekolojisi, organizmaların fizyoloji ve davranış yoluyla ortamlarına uyarlanabilme yollarını ele alır.

POPULASYON EKOLOJİSİ

Populasyon, belirli bir alanda yaşayan aynı türe ait bireylerin oluşturduğu topluluktur. Populasyon ekolojisi, populasyon büyüklüğünü etkileyen faktörleri inceler.

KOMÜNITE EKOLOJİSİ

Komünite, belirli bir alanda yaşayan tüm populasyonların oluşturduğu topluluktur. Komünite ekolojisi, avlanma ve rekabet gibi türler arasındaki ilişkileri ve bu ilişkilerin komüniteyi nasıl etkilediğini ele alır.

EKOSİSTEM EKOLOJİSİ

Ekosistem, belirli bir alanda yaşayan tüm canlıları ve bu canlılarla etkileşim içinde olan fiziksel faktörleri ele alır. Ekosistem ekolojisi, canlılar ve çevre arasındaki enerji akışını ve madde döngülerini inceler.

Populasyon: Doğada kendi aralarında üreyerek verimli yavru meydana getirebilen bireylerin oluşturduğu gruba tür denir. Belirli bir bölgede yaşayan aynı türe ait bireylerin oluşturduğu topluluk ise populasyon olarak adlandırılır. Gölbaşı'nda yaşayan sazan balıkları veya Beynam ormanlarının kızıl çamları birer populasyon örnekleridir. Her populasyonun kendine ait özellikleri vardır. Bir alanda farklı türlere ait populasyonlar bulunabilir ve bunlar birbirleriyle etkileşim içindedir.

Komünite: Aynı alanda yaşayan ve birbirleri ile etkileşim halinde olan tüm populasyonların oluşturduğu topluluğa komünite denir. Örneğin İstanbul'daki Belgrad Ormanı'nda yaşayan bitki, hayvan ve diğer canlıların oluşturduğu populasyonlar komüniteyi meydana getirir. Komüniteler, tür çeşitliliği açısından farklılık gösterirler. Her tür, kendisi için uygun olan ortamda yaşımını sürdürür. Bir organizmanın veya bir türün doğal olarak yaşamını sürdürdüğü yere o türün habitatı denir. Bir türün habitatı, doğada arandığı zaman bulunacağı yaşam alanıdır. Bu alan, bir okyanus kadar büyük olabileceği gibi, çürümüş bir ağaç kütüğünün altı ya da bir böceğin bağırsağı kadar küçük de olabilir. Bazen birden fazla canlı türü özel bir habitat içerisinde yaşayabilir. Canlı türlerinin yaşamlarını sürdürebilmesi, içinde bulundukları habitatın sağlıklı bir şekilde kalmasına bağlıdır. Habitatların yok edilmesi, orada yaşayan organizmaların da ortadan kalkmasına yol açar. Organizmaların ekosistemdeki işlevlerine ekolojik niş adı verilir, Örneğin bir organizmanın beslenmesi, davranışı, yaşayış şekli o canlının ekolojik nişi içerisinde yer alır. Genel bir benzetme yapmak gerekirse habitat canlının adresi, ekolojik niş ise o adresteki işidir.

Ekosistem: Bir bölgede yer alan tüm organizmalar ve bu organizmalarla etkileşim içerisinde bulunan cansız bileşenler ekosistemi oluşturur. Yani ekosistem bir ya da daha fazla sayıdaki komüniteyi ve onların bulunduğu fiziksel çevreyi içerir. Doğada çok çeşitli ekosistemler vardır. Ömeğin Belgrat Ormanı, Ilgaz Dağı, Sapanca gölü birer ekosistemdir. Bunun yanı sıra içinde bitkileri, salyangozu, balığıyla kendi kendine yeterli ufak bir akvaryum da bir ekosistem örneği sayılabilir.

Sıcaklık: Doğada yıl boyunca mevsime, iklime, yükseltiye, gece ve gündüze bağlı olarak sıcaklık değişiklikleri görülür. Canlılar kendileri için uygun çevre sıcaklığının olduğu ortamlara yerleşip yaşayabilir. Çoğu tür, belirli bir sıcaklık aralığında çoğalır ve dağılım gösterir. Ayrıca sıcaklık; canlıların büyüyüp gelişmesinde, metabolik faaliyetleri üzerinde ve üremesinde belirleyici etkiye sahiptir. Bitkilerin çimlenme ve çiçeklenme dönemleri sıcaklığa bağlı olarak değişirken sıcaklık artışı bazı hayvanlarda metabolizma hızını artırır. Canlıların çoğu küçük sıcaklık değişimlerine uyum sağlama eğilimindedir. Hayvanlarda göç etme, kış uykusuna yatma, üreme, metabolizma hızı ve hareket gibi faaliyetler sıcaklık değişimlerinden etkilenir.

İklim: İklim; bir bölgedeki uzun süreli nem, yağış, rüzgâr yönü ve sıcaklık gibi atmosferik koşulların ortalamasını ifade eder. Bu atmosferik koşullar, organizmaların belirli bir ortamda yaşamasına ve çoğalmasına olanak verir. İklim, organizmaların yeryüzünde dağılımı ve çoğalmasında belirleyicidir. Güneş enerjisi, iklimler üzerinde belirleyici olup sıcaklığın ortaya çıkmasında etkilidir. Ayrıca coğrafi konum, denize olan uzaklık ve dağların özellikleri de iklim üzerinde etkilidir. Ekosistemde geniş alanlarda görülen iklime makroklima; özel şartlar nedeniyle farklılık gösteren küçük alanlarda görülen iklime ise mikroklima adı verilir. Bir bölgenin iklimi, o bölgede yaşayan canlı türlerini ve bu canlı türlerinin dağılımını doğrudan etkiler. Bol yağış alan ılıman bölgelerde bitki ve hayvan popülasyonları, tür sayısı ve çeşitliliği bakımından zengindir. Çöl ikliminin görüldüğü bölgelerde ise popülasyonların tür sayısı ve çeşitliliği sınırlıdır. Canlılar iklim özelliklerine karşı fizyolojik ve morfolojik adaptasyonlar geliştirir. Örneğin çölde yaşayan seguaro kaktüslerinin (Carnegiea gigantea saguaro - Karneceya jiganteya seguaro) yaprakları su kaybını azaltmak için iğne şekline dönüşmüştür ve gövdelerinde su depolar. Çöl tilkilerinin (Vulpes zerda - Vulpez zerda) kulak kepçeleri, ısı kaybını artırarak vücut sıcaklığını dengelemek için oldukça geniş yüzey alanına sahiptir.