EFSANE

Bir doğa olayının, bir varlığın meydana gelişinin, doğa elemanlarından birinde olan bir değişikliğin, doğaüstü özellikler gösteren kişilerin hayatlarının halk hafızasında ve hayalinde yaşayan biçimiyle belli bir yere ya da bir olaya bağlanarak olağanüstü olaylarla süslenip anlatıldığı hikâyelere “efsane” denir.

Efsane sözcüğü, Farsça “aslı olmayan hikâye, dillere düşen olay, destan” anlamlarına gelen “fesane” sözcüğünden gelmektedir.

Özellikleri

• Efsaneler, şahıs, yer ve olaylar hakkında anlatılırlar. Şahıslar hakkında anlatılanlara “menkıbe” adı verilir.
• Efsanelerde anlatılanların inandırıcılık özelliği vardır. Efsane hangi şahıs, yer ve olay hakkında anlatılırsa anlatılsın mutlaka inandırıcı olmalıdır.
• Efsanelerdeki şahıs ve olaylarda olağanüstülük ağır basar. Başlangıçta normal bir insan olan kahraman daha sonra kendisini olağanüstülük zırhıyla kaplar. Örneğin; bir çoban olan Munzur Baba bir göz açıp kapayıncaya kadar Kâbe’ye gidip gelebilmektedir.
• Efsanelerin, belirli şekilleri yoktur; efsanelerde belirli bir üslup ve biçime bağlı kalmaz; olaylar konuşma diliyle anlatılır. Efsaneler, kısadır ve düzyazı biçimindedir. Betimleme, öyküleme gibi süsleme unsurlarına pek yer verilmez.
• Efsaneler, gerçek olmamasına rağmen gerçekmiş gibi kabul edilir.
• Efsanelerde zaman, geçmiş zamanla şimdiki zaman arasında değişir. 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı ve 1999 Marmara Depremi ile ilgili efsaneler ortaya çıkmıştır.
• Efsanelerin mekânı yaşadığımız dünyadır. Mekân bazen dar bir çevreyi bazen geniş bir çevreyi içine alabilir. Menkıbelerde tayyimekâna (aynı anda birkaç yerde görünme) yer verilir.
• Efsanelerle kazanılan kutsiyet zamanla o mekânı veya şahsı dokunulmaz yapar. Bunun en güzel örneği mezarlıklardaki ağaçlardır. Ağacın kutsallaştırılması onun kesilmesini hatta budanmasını bile yasaklamıştır.
• Efsanelerin tarihle çok yakın ilişkisi vardır. Tarihte yaşamış şahıslar zamanla efsaneleşmektedir.
• Efsaneler, büyük oranda millî özellik gösterir ancak milletlerarası özellikler taşıyan efsaneler de vardır.
• Efsaneler, genellikle tek motif üzerine kurulur. Bu motif de “şekil değiştirme” olarak görülür. Taşa, dağa, tepeye, ağaca, hayvana dönüşme gibi. Bazı efsaneler yer adlandırmalarını konu alır: Eğiredur’dan Eğirdir; iptida sala’dan İpsala; eli eğri’den Ereğli’nin oluşması gibi.
• Efsaneler, anonim halk anlatımları olup, ağızdan ağıza anlatılırken her anlatıcının özelliklerine göre değişikliklere uğrarlar.
• Efsanelerin “din , mitoloji” ve “gerçek hayat” olmak üzere üç kaynağı vardır.
• Efsaneler, anonim halk edebiyatı ürünleri arasında yer alır.

Efsanelerin Sınıflandırılması

1) Dünyanın Yaratılışı ve Sonu ile İlgili Efsaneler

2) Tarihî Efsaneler

a. Sınırlandırılmış doğal yerlerin kökenleri (dağlar, göller…)
b. Oturulan yerlerin kökenleri (şehirler, köyler…)
c. Büyük binaların kökenleri (köprü, cami, kilise…)
d. Hazineler
e. Felaketler
f. Milletlerin, hükümdarların kökenleri
g. Savaşlar, fetihler, istilalar
h. Aile ve aşk hayatı
i. Kurulu düzene başkaldıranlar

3) Tabiatüstü Şahıslar ve Varlıklar Üzerine Efsaneler

a. Alın yazısı
b. Ölüm ve ötesi
c. Tekin olmayan yerler
d. Tabiatın bir parçası olan yerler (orman, göl vs.) ile hayvanların sahipleri
e. Cinler, periler, ejderhalar vb. tabiatüstü güçte yaratıklar
f. Şeytan
g. Tabiatüstü gücü olan kişiler

4) Dinî Efsaneler

Efsane — Masal

İki tür arasındaki benzerlikler şunlardır:

• Her iki türde de olağanüstülüklere yer verilir. İki türün kahramanları benzer özellikler taşır.
• Her iki türün kahramanları ellerinde olağanüstü güçler olan kimselerdir.
• Her iki tür de nesir (düzyazı) biçiminde oluşturulur.
• Her iki tür de hayal ürünleridir. İnsan hayal gücünün yansımalarıdır. İnsanın hayal gücünden çıkmışlardır.
• Bazı kaynaklarda her iki türün aynı başlıkta toplanmış olması da bir benzerliktir.
• Her iki tür de sözlü geleneğin ürünüdürler.
• Her iki tür de anonim özellikler taşır. .

İki tür arasındaki önemli farklılıklar şunlardır:

• Efsaneler gerçek olarak kabul edilmesine rağmen masal hayal ürünüdür.
• Efsanenin zamanı bazen yakın zamandır. Masaldaki zaman ise belirsizdir.
• Efsanedeki mekân gerçektir, masaldaki mekân ise hayalîdir, masal ülkesidir.
• Efsanelerin bir kısmında yer alan kutsallık karakteri masalda yer almaz.
• Efsanede tarihî ve didaktik bir anlatım, masalda ise şiirsel bir anlatım vardır.
• Efsanede kahramanlar özenle seçilir ve toplum tarafından benimsenir, masallarda ise iyi ve kötü güçler vardır.
• Bazı efsaneler acıklı ve kötü biter, masallar ise mutlaka iyi biter.
• Efsanelerde topluma verilen bir ders vardır, masallarda ise ders verme yoktur.
• Efsanelerde masallardaki gibi süsleme görülmez, anlatım sadedir. Tekerleme ve benzeri kalıplaşmış sözlere yer verilmez.

Efsane — Destan

İki tür arasındaki benzerlikler şunlardır:

• İki türde de olağanüstü olay ve kahramanlara yer verilir.
• Her iki türde de mekân gerçek hayat kaynaklıdır.

İki tür arasındaki önemli farklılıklar şunlardır:

• Destandaki olaylara tarih kitaplarında rastlanabilir fakat efsanelerdeki olaylara ise rastlanmaz.
• Efsane ile destanın geçtiği zaman farklıdır. Destanların oluşması için çok uzun zaman gerekir fakat efsaneler için böyle bir durum yoktur.
• Efsaneler, bazen kutsallık taşır fakat destanlarda böyle bir durum yoktur. Destanlar genellikle millî özellikler taşır.
• Efsanelerin benzerlerine başka milletlerde rastlayabiliriz fakat destanlar millî olduğu için benzeri olmaz.

Efsane — Halk Hikâyesi

İki tür arasındaki benzerlikler şunlardır:

• Her iki türde de olağanüstülüklere yer verilir.
• Her iki tür de sözlü geleneğin ürünüdürler.
• Her iki tür de anonim özellikler taşır.

İki tür arasındaki önemli farklılıklar şunlardır:

• Efsaneler nesir biçiminde olur, halk hikâyeleri ise nazım-nesir (şiir—düzyazı) karışık olur.
• Efsanede tarihî ve didaktik bir anlatım, halk hikâyelerinde ise şiirsel bir anlatım vardır.

Efsane — Mit

• Mitler, efsane ve masallara bazı açılardan benzer, bazı yönlerden onlardan ayrılır. Mitler, kutsal kabul edilir, masallar ise kutsal kabul edilmez. Mit de efsane de kutsal kabul edilir.
• Mitler uzak geçmişi, farklı bir dünyayı, insan dışı varlıkları konu edinir; efsaneler yakın geçmişi ve günümüz dünyasını, insanı konu edinir.