Dünyanın Yapısı ve Oluşum Süreci konu anlatımı özet ders notu 10. Sınıf coğrafya
EPİROJENEZ (KITA OLUŞUMU)
Yerkabuğunun geniş alanlarında meydana gelen yükselme ve alçalma hareketlerine epirojenez denir. Bu hareketler çok yavaş bir şekilde (her yıl birkaç cm ya da birkaç mm olarak) gerçekleşir. Karalar ve denizler ağırlığı oranında magmaya batmış durumdadır ve aralarında bir denge vardır. Bu dengeye izostatik denge denir. İzostatik denge bozulduğunda yerkabuğunda yükselme veya alçalma meydana gelir.
OROJENEZ (DAĞ OLUŞUMU)
Kıvrımlı Dağlar: Jeosenklinallerdeki tortullar yan basınçların etkisiyle yumuşak ise kıvrım yapar. Bu kıvrımların üstte kalan kısmına antiklinal altta kalan kısmına senklinal adı verilir. Bu sisteme Türkiye'de Toros ve Kuzey Anadolu dağları, Dünya'da ise Avmpa'daki Alp dağları, Asya'daki Himalaya dağları, Kuzey Amerika'da Kayalık Dağları, Güney Amerika'da ise And Dağları örnek olarak gösterilebilir.
Kırıklı Dağlar: Yerkabuğunun esnek olmayan sert yapıdaki tabakaları şiddetli yan basınçların etkisiyle kırılır. Bu kırılmalar sonucunda bazı alanlar bloklar şeklinde yükselirken, bazıları ise bloklar şeklinde çöker. Kırılmalar sonucunda yükselen alanlar horst (dağ), alçalan alanlar graben (ova) adı verilen yerşekillerini oluşturur. Türkiye'de oluşan en önemli kırıklı dağ kuşağı, Kıyı Ege BöIümü'ndedir. Bu bölümdeki Madra, Yunt, Bozdağlar, Aydın Dağları ve Menteşe Dağları birer horst iken, Bakırçay, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes ovaları birer grabendir.
VOLKANİZMA
Magmanın yerkabuğunun zayıf yerlerinden, kırık ve çatlaklardan yükselerek yeryüzüne çıkmasına volkanizma denir.
Derinlik Volkanizması: Magma yer kabuğunun çatlak ve boşluklarına sokularak çeşitli yer şekilleri oluşturmaktadır. Yer altındaki soğuyan malzemelerden oluşan kayaçlar daha yavaş soğuduğundan yüzeyde oluşmuş kayaçlara göre daha iri taneli görünümdedir. Derinlik veya iç volkanizma sonucunda batolit, lakolit, sill, dayk denilen yer altı şekilleri oluşur.
Yüzey Volkanizması: Magmanın yer kabuğunun zayıf yerlerini kırıp yer üstüne püskürmesiyle katı, sıvı ve gaz malzemeler ortaya çıkar. Püskürme esnasında ilk çıkan malzemeler gazlardır. Su buharı, kükürtlü hidrojen gazı, karbonlu gazlar çıkarak büyük felaketlere sebep olabilir. (Pompei şehri). Katı maddeler: volkan külü, volkan kumu, volkan çakılı (Iapilli), volkan bombası gibi maddelerdir. Yüzeye çıkan bu katı maddelere piroklastik maddeler denir.
DEPREMLER (SEİZMA)
Yeryüzünde oluşan sarsıntılara deprem adı verilir. Depremler tektonik, volkanik ve çöküntü depremleri olmak üzere üçe ayrılır,
Tektonik Depremler: Yer kabuğunun parçaları olan levhaların hareketleri sonucu çarpışma ve sıkışma meydana gelir. Bazen yüzeye yakın bazen derinlerde oluşan bu faaliyetler neticesinde sarsıntılar oluşur. Bu sarsıntılara tektonik deprem adı verilir. Sismik dalgalar şeklindeki bu sarsıntıları sismoloji bilimi, inceleyen kişiye ise sismolog denir.
Volkanik depremler: Volkanların püskürmesi sonucu oluşan bu depremler etki alanları dardır. Japonya ve İtalya gibi ülkelerde görülür.
Çöküntü depremler: Yer altındaki mağara, kömür ocağı ve galeri gibi boşlukların tavan kısımlarının çökmesiyle oluşurlar. Yüzeye yakın, etki alanları dardır. Tuz, jips ve kalker gibi karstik arazilerde daha yaygın olarak görülür.