a) Yer’in İç Yapısı Nasıldır?

Yer, birbirinden farklı, iç içe geçmiş katmanlardan oluşur. Geosfer adı verilen bu katmanlar, bazılarına göre bir elmaya, bazılarına göre ise bir soğan kabuğuna benzetilir. En üstteki katmana yer kabuğu, onun hemen altındaki katmana ise ateş küre ya da manto denir. En içteki katman ise çekirdek ya da ağır küre olarak adlandırılır. Yerkürenin yarıçapı yaklaşık 6370 km olup, ortalama özgül ağırlığı 5,517 gr/cm³’tür.

Bu yapının başlıca tabakaları ve özellikleri şunlardır:

1. Yerkabuğu

• Yoğunluğu ve kalınlığı en az olan katmana Litosfer ya da taş küre denir.
• Litosfer, Dünya’nın hacminin %2’sini, kütlesinin %4’ünü oluşturur.
• İki bölümden meydana gelir: Sial ve Sima.
• Kalınlığı 60-70 km‘ye kadar iner.

Sial’in özellikleri şunlardır:

• Sial katmanı, silisyum ve alüminyum elementlerinden oluşur.
• Yer’in en üstteki ve en hafif katmanıdır, yoğunluğu 2.7 gr/cm³‘tür.
• Kalınlığı 30-50 km arasında değişir. Dağlar ve karalar altında kalınlığı fazla iken, okyanus ve denizler altında incelir, hatta bazı okyanus tabanlarında tamamen ortadan kalkabilir.
• Tortul, başkalaşım ve püskürük taşlardan oluşur. Bu özellikleri nedeniyle bu katmana granit veya kıtasal kabuk da denir.

Sima’nın özellikleri:

• Kalınlığı 4-12 km arasında olup, yoğunluğu 3 gr/cm³‘tür.
• Genellikle okyanus tabanlarını oluşturur.
• Sima, magmanın üzerinde yüzer ve sürekli hareket halindedir.
• Silisyum ve magnezyum elementlerinden meydana gelir.
• Sahip olduğu özellikler nedeniyle Sima‘ya bazalt veya okyanusal kabuk da denir.
• Sima, okyanus tabanlarındaki lavların yayılması sonucu oluşmuştur.

2. Manto

Alt ve üst olmak üzere iki kısımdan meydana gelen mantoya ateş küre ya da pirosfer denir.

• Üst manto, yüksek sıcaklık nedeniyle akıcı bir yapıya sahiptir ve ergimiş haldedir. Bu kısma astenosfer adı verilir.
• Akışkan ve hareketli olan astenosfer, yer kabuğunun hareket etmesine neden olur. Bu hareketlere konveksiyonel hareket denir.
• Konveksiyonel hareketler, yeryüzünde depremlere, volkanizmaya, dağ ve kıta oluşumlarına yol açar.
• Yer hacminin %80’ini oluşturan mantonun yoğunluğu 3.3-8 gr/cm³, sıcaklığı ise 1000-3700°C arasındadır.
• Manto, içerisinde silisyum, alüminyum, demir, nikel ve magnezyum gibi elementlerin ergimiş halini barındırır.
• Altın, gümüş, bakır, platin, kalay, kurşun, çinko gibi metalik madenler de magmada bulunur ve volkanizma sonucu yeryüzüne çıkar.
• Mantonun kalınlığı, yer kabuğunun altından başlayarak 2900 km‘ye kadar iner.

Kritik Not: Volkanizmanın aktif olduğu bölgeler, altın, gümüş, platin, bakır, kalay, kurşun, çinko gibi metalik madenlerin çıkartıldığı yerlerdir. Bu bölgeler, aynı zamanda tarımsal verimliliği yüksek olduğundan, yoğun yerleşim alanlarına dönüşür.

3. Çekirdek

• Çekirdek, demir ve nikel gibi ağır maddelerden oluştuğu için NİFE adını da alır.
• Yoğunluk, dış çekirdekte 10 gr/cm³, iç çekirdekte ise 15 gr/cm³‘e kadar çıkar.
• Sıcaklık, dış çekirdekte 3700°C‘den başlayıp, iç çekirdekte 5000°C‘ye ulaşır. Bu sıcaklık, magmadaki konveksiyonel hareketlerin temel nedenidir.
• Dış çekirdek, yarı akışkan plazma halinde, iç çekirdek ise katı, sert ve kristalimsi yapıda olduğu varsayılmaktadır.

b) Yer Kabuğunun Hareketleri ve Levha Tektoniği Kuramı

• Litosfer, levha adı verilen büyük parçalar halindedir ve bu parçaların hareketlerini inceleyen kurama levha tektoniği kuramı denir.
• Yerküre, hem kendi ekseni hem de Güneş etrafında dönerken, magmanın konveksiyonel hareketleri nedeniyle içinde de sürekli hareket halindedir.
• Tektonik hareketler, yer kabuğundaki deprem, volkanizma, kıta hareketleri ve dağ oluşumu süreçlerine verilen isimdir.
  • Deprem ve volkanizma kısa sürede meydana gelip gözlemlenebilir.
  • Dağ ve kıta oluşumu, milyonlarca yıl süren uzun süreçlerdir, insan ömrü boyunca gözlemlenemez.
• Dünya, 14 büyük levha ve birçok küçük levhadan oluşur. Bu levhalar yılda birkaç cm ile 10 cm arasında hareket eder.
• Levhalar, bazen birbirine yaklaşırken, bazen de uzaklaşır.

Kritik Not: Levhaların birbirine yaklaştığı veya uzaklaştığı bölgelerin ortak özelliği, deprem alanları, volkanik faaliyetler ve sıcak su kaynaklarının bulunduğu bölgelerle paralellik göstermesidir.

• Konveksiyonel hareketler, magmanın hareketiyle levhaların yaklaşmasına, uzaklaşmasına ve yanal-dikey yer değiştirmesine neden olur.

c) Levhaların Birbirine Doğru Hareketleri Nasıldır?

1. Okyanus Levhasıyla Kıtasal Levhanın Karşılaşması

Okyanusal kabuk, kıtasal kabuğun altına girer. Bu alanlar, yeryüzünün en depremli ve volkanik faaliyetlerin en sık görüldüğü bölgeleridir.

• Derin okyanus hendekleri oluşur.
• Magma, yüzeye çıkarak volkanik olaylara neden olur.
• Kıvrımlı veya kırıklı sıradağlar oluşur.
• Şiddetli depremler, tsunamiler ve sıcak su kaynakları meydana gelir.

2. İki kıtasal Levhanın Birbiriyle Karşılaştığı Alanlarda;

• Kıtalar arasında biriken tortul kütleler, kıvrımlı veya kırıklı dağ sistemlerini oluşturur.
• Deprem ve volkanik alanlar oluşur.

3. Okyanus tabanındaki iki levhanın birbirinden uzaklaştığı alanlarda;

• Okyanus içi sırtlar meydana gelir.
• Yeni okyanusal kabuk oluşur.
• Deprem ve tsunami olayları gözlemlenir.

4. Kıta üzerinde birbirinden uzaklaşan levhalar arasında;

• Rift adı verilen yarıklar, örneğin Doğu Afrika’da olduğu gibi, oluşur.
• Graben adı verilen çöküntü alanları meydana gelir.
• Volkanik olaylar, depremler ve sıcak su kaynakları ortaya çıkar.

5. İki levhanın yatay yönde birbirini sıyırmasıyla;

• Artan sismik gerilim, çok şiddetli depremlere yol açar.
• Dünya’da ve Türkiye’de en şiddetli depremlerin yaşandığı bölgeler bu fay hatlarında yer alır (örneğin Kuzey Anadolu Fay Hattı ve San Andreas Fay Hattı).

1. BÖLÜM: DÜNYA’NIN YAPISI VE OLUŞUM SÜRECİ

• Dünyanın Tektonik Oluşumu
• Jeolojik Zamanlar
• İç Kuvvetler
• Kayaçlar
• Türkiye’de İç Kuvvetler
• Dış Kuvvetler
• Türkiye’de Dış Kuvvetler
• Türkiye’de Başlıca Yüzey Şekilleri

Dünyanın Tektonik Oluşumu – 10. Sınıf Çözümlü Test Soruları

---

Soru 1 :
Bilim insanları, dünyanın yüzeyinin büyük levhalar halinde olduğunu ve bu levhaların sürekli hareket ettiğini belirtmektedir. Bu levhaların hareketi, depremler ve volkanik faaliyetler gibi yer şekillerini de etkilemektedir. Bir bölgenin sınırında yer alan iki tektonik levha sürekli olarak birbirine doğru hareket etmektedir. Bu durumda, aşağıdakilerden hangisinin gerçekleşme olasılığı en yüksektir?

A) Bir fay hattı boyunca depremler meydana gelir.
B) Bölgenin iklimi tamamen değişir.
C) Levhalar, birbirinden uzaklaşarak okyanus oluşumuna sebep olur.
D) Dağların aşınması hızlanır.
E) Bölgenin bitki örtüsü tamamen yok olur.

Çözüm:
Levhaların birbirine doğru hareket etmesi, sıkışmaya ve yer kabuğunun kırılmasına neden olur. Bu durum sonucunda fay hatları oluşur ve bu hatlar boyunca depremler meydana gelir. Cevap: A

---

Soru 2 :
Bir bilim adamı, araştırmalarında büyük okyanusların ortasında yer alan okyanus sırtlarının sürekli olarak genişlediğini fark eder. Bu durumun, dünyanın levhalarının hareketi ile ilgili hangi bilgiye işaret ettiğini söyleyebiliriz?

A) Levhalar sadece birbirine doğru hareket eder.
B) Okyanus tabanı genişliyor, çünkü levhalar birbirinden uzaklaşıyor.
C) Okyanus sırtları yer kabuğunun kalınlaşmasına neden olur.
D) Okyanus sırtları levhaların çarpışması sonucu oluşur.
E) Levhaların hareketi sadece karalarda gerçekleşir.

Çözüm:
Okyanus sırtlarının genişlemesi, levhaların birbirinden uzaklaştığını gösterir. Bu tip hareketler sonucu yeni okyanus tabanları oluşur ve bu süreç okyanus genişlemesi olarak bilinir. Cevap: B

---

Soru 3:
Bir jeolog, incelemelerinde And Dağları’nın oluşumunun Güney Amerika levhasının, Nazka levhası ile çarpışması sonucu meydana geldiğini belirtmektedir. Buna göre, bu olay hangi tür levha hareketine örnektir?

A) Levhaların birbirinden uzaklaşması
B) Levhaların yatay olarak kayması
C) Levhaların birbirine doğru hareketi
D) Levhaların yükselmesi
E) Levhaların batması

Çözüm:
Levhaların birbirine doğru hareketi sonucu, iki levha sıkışarak yükselir ve kıvrımlı dağ sıraları oluşur. Bu süreçte de And Dağları oluşmuştur.
Cevap: C

---

Soru 4 :
Dünya yüzeyinde volkanik bölgeler genellikle levha sınırlarında yer almaktadır. Buna göre, levha sınırlarında aktif volkanların bulunmasının temel nedeni nedir?

A) Levhaların yatay olarak kayması
B) Levhaların birbirinden uzaklaşarak magma çıkışına izin vermesi
C) Levhaların aşınarak yok olması
D) Levhaların dönerek yer değiştirmesi
E) Levhaların üst üste binmesi

Çözüm:
Levhalar birbirinden uzaklaştığında yer kabuğu incelir ve alttaki magma yukarı çıkarak volkanik faaliyetler oluşturur. Bu nedenle levha sınırları genellikle volkanik faaliyetlerin yoğun olduğu bölgelerdir. Cevap: B

---

Soru 5 :
Yeryüzünde, özellikle deniz tabanlarında meydana gelen bazı tektonik olaylar sonucunda, yeni kara parçaları ortaya çıkabilmektedir. Bu tür bir olayın sonucunda aşağıdakilerden hangisi meydana gelir?

A) Okyanus tabanı küçülür
B) Deniz seviyeleri yükselir
C) Yeni adalar veya kara parçaları oluşur
D) Levhalar birbirine yaklaşır ve dağlar oluşur
E) Kıta tabanları kalınlaşır

Çözüm:
Deniz tabanında meydana gelen tektonik olaylar sonucunda yeni kara parçaları veya adalar oluşabilir. Özellikle okyanus sırtlarında meydana gelen bu tür olaylar, okyanus tabanının genişlemesine ve yeni kara parçalarının ortaya çıkmasına neden olur. Cevap: C

---

Soru 6:
Levhaların birbirinden uzaklaştığı yerlerde hangi yer şekli oluşur?

A) Dağ
B) Çukur
C) Vadi
D) Okyanus sırtı
E) Delta

Çözüm:
Levhaların birbirinden uzaklaştığı yerlerde okyanus sırtları oluşur. Bu bölgelerde yer kabuğu incelecek ve magma yukarı çıkarak okyanus sırtlarını oluşturacaktır. Cevap: D

---

Soru 7:
Aşağıdakilerden hangisi tektonik olaylar sonucunda meydana gelmez?

A) Depremler
B) Volkanik patlamalar
C) Kıyı erozyonları
D) Kıvrım dağları
E) Fay hatları

Çözüm:
Kıyı erozyonları, tektonik olayların sonucunda değil, dış kuvvetlerin etkisiyle meydana gelir. Diğer olaylar ise yer kabuğundaki tektonik hareketlerin sonucudur. Cevap: C