Dünyada Topraklar 1 video 10. sınıf Coğrafya Cepte
Dünyada Topraklar 2 video 10. sınıf Coğrafya Cepte
Toprağın Yapısı
Yandaki toprak profiline bakıldığında toprağın yukarıdan aşağıya doğru farklı tabakalardan meydana geldiği görülür (Görsel 1.116). Bu tabakalara horizon denir. Toprak horizonları, fiziksel ve kimyasal olarak farklı özelliktedir. Toprak katmanları o bölgenin anakaya, iklim ve canlı çeşitliliğine göre şekillenir. Olgun bir toprağın dört ana horizonu bulunur (Görsel 1.117). Başta bitkiler olmak üzere canlı atıklarının toprağa karışması ve toprakta ayrışması sonucu humus adı verilen bir örtü oluşur. Humus bakımından zengin topraklar, tarım açısından oldukça elverişlidir. Ayrıca topraktaki humus miktarı arttıkça toprağın rengi de koyulaşır.
Toprağın Oluşumunu Etkileyen Faktörlerü
Toprağın oluşumunu etkileyen çeşitli faktörler vardır. Bunlar; iklim, anakaya, yeryüzü şekilleri, biyotik faktörler ve zamandır (Şema 1.5).
İklim, toprağın oluşumunu etkileyen en önemli faktördür (Görsel 1.118). Sıcaklık ve yağış, kayaçların fiziksel ve kimyasal parçalanmasını etkiler. Kurak ve yarı kurak iklimlerde kimyasal çözünmenin yetersizliğinden dolayı toprak oluşumu yavaş gerçekleşir. Bu bölgelerde bitki örtüsünün de cılız olması toprağın en önemli unsuru olan organik madde miktarını etkiler. Kurak iklimlerde yağışların azlığına bağlı olarak topraktaki yıkanma az olduğu için yüzeyde tuz ve kireç birikimi artar. Yağışın fazla olduğu nemli iklim bölgelerinde ise kimyasal ayrışmanın şiddetine bağlı olarak toprak oluşumu hızlıdır. Aşırı yağışların görüldüğü bölgelerde topraktaki tuz, kireç ve organik maddeler alt kısımlara taşındığı için toprak genellikle mineral bakımından fakir kalmaktadır.
Toprak oluşumu için öncelikle anakayanın ayrışması ve çözünmesi gerekir. Toprağın ana materyalini oluşturan kayaçların özellikleri ve ayrışmaya karşı dirençleri toprağın oluşum hızını ve türünü etkiler. Toprak ana materyali, mermer ve bazalt türü sert kayaçlardan oluşabileceği gibi kum ve volkan külü gibi gevşek yapılı malzemelerden de oluşabilir. Toprağın rengi, gözenek ve mineral yapısı anakayanın özelliğine göre farklılık gösterir (Görsel 1.119). Ayrıca toprağın killi, kireçli, kumlu ve tuzlu olmasında da anakaya önemli bir etkiye sahiptir. Örneğin koyu renkli ve sert bir magmatik kayaç olan bazalt üzerinde koyu renkli ve besin maddesi yönünden zengin topraklar oluşurken kalker üzerinde ise kireç yönünden zengin topraklar oluşur.
Yeryüzü şekilleri toprak oluşumunda etkili olan diğer bir faktördür. Yükseltinin artmasına bağlı olarak sıcaklık azalırken belirli seviyeye kadar da yağış artar. Bu durum, bitkilerin kuşaklar hâlinde yer almasına ve bu kuşaklar altında farklı toprak tiplerinin oluşmasına neden olur. Eğimin fazla olduğu yerlerde ayrışan malzemenin dış kuvvetler tarafından taşınması daha kolay olduğu için toprak ince bir yapıya sahiptir. Eğimin az olduğu yerlerde ise toprak daha kalın bir yapıdadır (Görsel 1.120). Bakı durumu; yamaçlardaki sıcaklık, buharlaşma ve nemliliğin yanı sıra toprak oluşumunu da etkiler. Ayrıca dağların denize dönük yamaçlarının bol yağış alması, toprağın fazla yıkanmasına neden olurken bu yamaçlardaki gür bitki örtüsü de topraktaki organik madde miktarını artırmaktadır.
Biyotik faktörler, toprak oluşumunda etkili olan bir başka unsurdur. Bitkiler, toprak oluşumunda faaliyet gösteren en önemli canlılardır. Bitkilerin dal, yaprak, meyve ve kabuk gibi kısımlarının toprağa karışmasıyla topraktaki organik madde miktarı artar. Bitki örtüsü sayesinde yağışlarla gelen suyun toprak içine sızması kolaylaşırken yüzeysel akışın da yavaşlamasıyla toprak erozyonu önlenmiş olur. Ayrıca bitki köklerinin kaya çatlaklarına yerleşmesiyle veya bu köklerden çıkan asitlerle anakayanın ayrışması sağlanır. Toprak içerisinde bulunan mikroorganizmalar da toprak oluşumunda önemli bir görev üstlenmektedir. Bu canlılar, toprağa karışan bitki ve hayvan parçalarının ayrışmasını ve bunların organik maddeye dönüşmesini sağlar. Ayrıca solucan, köstebek, tavşan ve fare gibi hayvanların toprağın havalandırılması, karıştırılması veya topraktaki su akışının düzenlenmesi gibi faaliyetleri de toprak oluşumunu etkileyebilmektedir (Görsel 1.121).
Toprak oluşumu uzun bir zaman sürecinde gerçekleşir. Toprağın oluşabilmesi için anakayanın çözünmesi, çözünen malzeme üzerine bitki örtüsü ve canlıların yerleşmesi, yerleşen bu unsurların ayrışarak humusa dönüşmesi veya toprağa karışması gibi uzun soluklu faaliyetlere ihtiyaç vardır. Toprağın horizonlaşması ve olgun hâle dönüşebilmesi için de binlerce yıllık bir zaman gereklidir. Sıcak ve nemli iklim bölgelerinde anakaya kolay ayrıştığı için toprak oluşumu hızlı, kurak bölgelerde ise kimyasal çözünme yetersiz olduğu için toprak oluşumu yavaş gerçekleşmektedir.
