a) Kayaçların Ayrışması

• Kayaçların (inorganik ve organik maddelerin) fiziksel ayrışma sonucu parçalanıp ufalanmasıyla başlayan süreç, kimyasal ve biyolojik olayların sonucunda kil ve humus gibi farklı maddelere dönüşür. Oluşan bu materyal içerisine zamanla toprak içerisinde yaşayan hayvanlar ve mikroorganizmalar yerleşir. Böylece ana kayayı bir örtü gibi kaplayan toprak oluşur.
• Toprağın kalınlığı ne kadar olursa olsun, yüzeyden derinlere doğru inildikçe farklı özelliklere sahip katlar görülür. Bu katlara, horizon (toprak katmanı) denir.

b) Toprak Oluşumu ve Toprak Horizonları Nasıldır?

• Toprak, inorganik ve organik maddelerin karışımından oluşmuş adeta canlı bir organizma gibi dinamik bir ortamdır.
• Toprak; insan, hayvan ve bitkilerin beslenmesinde doğal bir kaynaktır.
• Toprak, ulusların geleceklerine, ekonomilerine, sözün kısası yaşamlarına katkıda bulunan ve adına vatan denilen kara parçasıdır.
• Toprak çoğumuza göre, üzerinde tarımın ve çeşitli ekonomik faaliyetlerin yapıldığı, bitki kökleriyle kaplı yer kabuğunun çok ince bir kısmıdır.
• Toprak, yer kabuğunun çok ince bir kısmını kapsadığı halde çok karmaşık bir yapıya sahiptir.
• Toprağın hacim olarak % 50’si katı maddelerden, % 50’si de boşluklardan oluşmaktadır.
• Katı maddelerin % 45’i inorganik, % 5’i organik maddelerden oluşurken, boşlukların % 25’i hava, % 25’i ise sudan oluşmaktadır.
• Toprak oluşumu binler hatta on binlerce yılda tamamlanan bir süreçtir.
• Toprağın en üst katmanına, A horizonu adı verilir. Oluşum sürecinin tamamlandığı bu katmanda canlı organizmalar ve bu organizmaların oluşturduğu humus adı verilen ve toprağın verimini arttıran kalıntılar bulunur. Tarımın yapıldığı bu katın kalınlığı; iklime, yer şekillerine ve ana kayaya bağlı olarak değişir.
• A horizonunun altında toprak oluşum sürecinin tam olarak tamamlanmadığı (devam ettiği), bitki köklerinin tutunup geliştiği, mineralce zengin B horizonu yer alır.
• C horizonunda ise ana kaya bloklar halinde bulunmakta olup, toprak oluşumu devam etmektedir. Bu katmana ayrışma katı adı da verilir.
• D horizonu, henüz toprak oluşumunun başlamadığı ana kayadan oluşan katmandır.

c) Toprak oluşumunu Etkileyen Faktörler Nelerdir?

1. İklim: Toprak oluşumunu en fazla etkileyen faktördür. Bu nedenle sıcaklık ve yağış koşulları toprakların farklı karakter taşımalarına neden olur. Örneğin yağışlı bölgelerin toprakları iyice yıkandığı için tuz, kireç ve mineral bakımından fakir iken humus bakımından genellikle zengindir. Kurak bölge toprakları ise buharlaşmanın şiddetli olmasından dolayı, kireç ve mineral bakımından zengin iken humusça fakirdir.

KRİTİK: Enleme ve denizlerden uzaklığa bağlı olarak zonal topraklar iklim kuşakları ile çok belirgin bir ilişki içinde bulunup; sıcaklık değişimi, enlem, baki, bulutluluk, nemlilik, hakim rüzgarlar, karla kaplılık ve yağış rejimi ile yağış miktarına bağlı bir değişim göstermekte ve bütün bu iklim elemanlarından direkt olarak etkilenmektedir. Hemen belirtelim ki toprak oluşumunda iklim, en önemli etmendir.

2. Bitki örtüsü: Bitki kökleri kayaları parçalayarak toprak oluşumuna katkıda bulundukları gibi, bitki atıkları toprağa karışarak humus oluşturur. Oluşan humus tabakası da toprağın verimini arttırır. Ayrıca bitki kökleri toprağa karışarak, toprağın hava almasına yardım eder.

3. Yer şekillerinin etkisi: Kıyı düzlüklerinde ve az eğimli yerlerde toprak oluşumu hızlı ve toprak kalınlığı fazla iken, eğimin fazla olduğu yamaçlarda toprak, su ve rüzgâr tarafından taşınacağından toprak tabakası çok incedir ya da hiç oluşamayacaktır.

4. Ana kayanın ve zamanın etkisi: Ana kayanın sert, yumuşak, kolay ya da zor çözünebilir oluşu toprak oluşumu üzerinde etkilidir. Ana kaya sert ve suya olan direnci fazlaysa toprak oluşumu uzun zaman alır ve kalınlığı daha az olur. Ana kaya yumuşak ve suya olan direnci az ise toprak kısa zamanda oluşur ve kalınlığı da fazla olur. Ayrıca kayanın sahip olduğu özellikler toprağa da geçer. Örneğin kil taşlarının ayrıştığı yerlerde killi, kum taşlarının ayrıştığı yerlerde de kumlu toprakların oluşması gibi.

KRİTİK: Toprak oluşumunu nemli ve sıcak iklim koşulları, yoğun bitki örtüsü ve gevşek yapılı kayalara sahip araziler hızlandırırken; soğuk-kurak veya sıcak-kurak iklim koşulları, zayıf bitki örtüsü, kalkerli arazi ve eğimli yamaçlar yavaşlatır. Dolayısıyla toprak kalınlığı sıcak ve nemli bölgelerde fazla, kurak bölgelerde ise azdır.

d) Toprak Türleri

Zonal Topraklar

Herhangi bir bölgede etkili olan iklim ve bitki örtüsü koşullarına göre oluşmuş ve A, B, C horizonlarına sahip topraklardır.

1. Laterit Topraklar

Dönenceler arasındaki sıcak ve nemli iklim bölgelerinin toprağıdır. Rengi kiremit kırmızısıdır. Bitki örtüsü gür olmasına rağmen aşırı yıkanma ve humusun büyük bir kısmının mikroorganizmalar tarafından tüketilmesinden dolayı bu topraklar humus bakımından fakir ve genellikle kurak mevsimi olmayan iklimlerde tarla tarımı için elverişsizdir. (Bu topraklar savan ve muson iklim bölgelerinde tarıma elverişlidir.)

2. Kırmızı Topraklar (Terra-rossa)

Akdeniz iklim bölgesinde kalkerler üzerinde oluşan topraklardır. Bünyesinde demir oksit oranı fazla olduğundan renkleri kırmızı olan bu topraklar humus bakımından fakir, kireç yönünden zengindir. Bu topraklar; Akdeniz Havzası kıyıları (Mısır, Libya hariç) Güney Afrika Kap Bölgesi, Orta Şili, Kalifarnia ve Güney Avustralya’da görülür.

3. Kahverengi Orman Toprakları

Nemli Orta kuşağın yayvan yapraklı orman sahalarında oluşan topraklardır. Humusça zengin, mineral yönünden fakir olan bu toprakların tarımsal verimliliği yüksektir. Bu topraklar; Kuzeybatı Avrupa, Batı Kanada, Doğu Avustralya ve Yeni Zellanda’da görülür.

4. Podzol Topraklar

Soğuk ve nemli iklim bölgelerinin iğne yapraklı ormanların altında gelişen topraklardır. Mineral ve humus bakımından fakir olan bu toprakların tarımsal verimliliği düşüktür. Yeryüzünde, 50-60⁰ enlemleri arasında tayga ormanlarının bulunduğu alanlarda görülür. Rusya, Kanada ve Kuzey Avrupa’da.

5. Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkır Toprakları

Orta kuşağın yarı kurak alanlarında bozkırların görüldüğü yerlerde oluşan topraklardır. Yağış azlığı nedeniyle kireç daha derine taşınamayıp A horizonunun alt kısmında birikmiştir. Humus bakımından fakir, mineralce zengin olan bu topraklar sulandığında ve gübrelendiğinde tarım için elverişlidir. Yeryüzünde 30-40⁰ enlemleri arasında kara içlerinde görülür. ABD, İspanya, Anadolu, İran, Pakistan gibi.

6. Çernezyom Toprakları (Kara Topraklar)

Karasal iklimin yarı nemli iklim alanlarında, çayır bitki örtüsü altın- da oluşan topraklardır. Yerli topraklar içinde en verimli olan çernezyomlar humus ve mineral bakımından oldukça zengindir. Yeryüzünde 40-600 enlemleri arasında kara içlerinde görülür. Rusya, Çin, Kazakistan gibi.

KRİTİK: Sert karasal iklimde iğne yapraklar ormanlar altında podzol toprakların, çayırların altında da çernezyom toprakların oluştuğuna dikkat edin

7. çöl Toprakları

Çöllerde oluşan topraklardır. Şiddetli buharlaşma nedeniyle kireç ve mineral tuzları toprak yüzeyinde birikerek sert bir tabaka meydana getirmiş olup kimyasal çözünmenin yetersizliği nedeniyle oluşumu tamamlanmamıştır. Dönenceler civarındaki çöllerle Kara içlerindeki çöllerde görülür.

8. Tundra Toprakları

Tundra iklim bölgesinin top raklarıdır. Kışın donmuş olan toprak, yazın çözülerek bataklık halini alır, Bu toprakların tarımsal verimliliği çok düşüktür. Yeryüzünde 60-70⁰ enlemleri arasında Avrupa’nın, Kanada’nın ve Rusya’nın kuzeyinde görülür.

İntrazonal Topraklar

Bu toprakların oluşumunda topografya ve ana kaya etkilidir. Topraktaki bütün horizonlar gelişmemiş olup toprak genellikle A, C horizonludur.

1. Halomorfik Topraklar: Bu topraklar kurak ve yarı kurak bölgelerde, suyla eriyik haldeki çeşitli tuz ve karbonatların suyun buharlaşmasıyla toprağın yüzeyinde veya çeşitli derinliklerinde birikmesiyle oluşmaktadır. Bunlar “tuzlu topraklar” ve “tuzlu-sodalı (alkali) topraklar” olarak iki gruba ayrılır.

2. Hidromorfik Topraklar: Bataklık alanlarda veya taban suyu seviyesinin yüksek olduğu alanlarda oluşan topraklardır.

3. Kalsimorfik Topraklar: Yumuşak kireç taşı ve killi kireç taşı (marn) depoları üzerinde oluşan topraklardır. Kireç yönünden zengindir. Bunlar ikiye ayrılır.

3.1. Vertisoller: Eski göl tabanlarındaki killi ve kireçli depolar üzerinde oluşan topraklardır. Toprak killi olduğu için kurak mevsimde çatlar ve bu çatlaklara toprak dolar. Yağışlı mevsimde ise kil suya doygun hale geldiği için şişerek çatlaklara dolmuş olan toprak yukarı itilir ve adeta eski yerine döner. Bu nedenle bunlara dönen toprak anlamına gelen vertisol adı verilmiştir.

3.2. Rendzinalar: Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan bu topraklar, genellikle koyu renkli olup alt kısmında kireç birikimi mevcuttur.

Azonal Topraklar

Dış kuvvetler tarafından taşınan malzemelerden oluşan topraklardır. Bu nedenle bulunduğu yerin iklimi ve bitki örtüsü hakkında fikir vermez. Bu topraklarda horizonlar yoktur ve içlerinde çok çeşitli mineraller bulunduğundan tarımsal verimlilikleri genellikle yüksektir.

1. Alüvyal Topraklar

Akarsuların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan topraklardır. Tarımsal üretimde en çok yararlanılan topraklardır.

2. Kolüvyal Topraklar: Dağlık alanlarda yamaçlardan aşağı sürüklenerek dağın eteğinde biriken topraklardır. Özellikle bitki örtüsünden yoksun bölgelerde yamaçlarda toprak süpürülmesi (erozyon) çok fazla olur. Yamaçlarda aşınma devamlı olursa ince malzemeler sürekli taşındığından geriye sadece iri malzeme kalır ve bu iri malzemenin hakim olduğu taşlı (litosol) topraklar meydana gelir.

3. Lösler: Rüzgârların taşıyıp biriktirdiği malzemeden oluşan topraklardır. Genellikle çöllerin etrafında yer alırlar.

4. Morenler (Buzultaş): Buzulların taşıyıp biriktirdiği malzemeden oluşan tarımsal verimliliği yüksek olan topraklardır.

5. Regosoller: Volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzeme ve akarsuların biriktirdiği depolar veya yamaç eteklerindeki kumlu kolüvyal depolar üzerinde oluşan topraklardır.