a) Doğal Bitki Türleri Nasıl Sınıflandırılır?
Yeryüzünde bitki toplulukları, yetişme şartlarının kendilerine en uygun olduğu durumlarda sahaya hakim olur. Bitkiye uygun şartlar ortadan kalkarsa, ya mücadele edip tutunmaya devam eder ya da mücadeleyi kaybederek ortadan kalkar. O halde bitki örtüsüyle o yerin koşulları arasında sıkı bir bağlılık vardır. Bu nedenle yeryüzünde bitki dağılışını veya yetişme şartlarını iklim, yer şekilleri, toprak ve biyolojik koşullar etkiler.
1. İklim-bitki örtüsü ilişkisi: Bilindiği gibi doğal bitki örtüsü, iklimin sonucudur ve adeta iklimin aynasıdır. Gerek Ekvatordan uzaklaştıkça gerekse yeryüzünden yükseldikçe sıcaklıkların azalmasına bağlı olarak bitki türlerinde de önemli değişiklikler görülür. Bitki yaşamını sınırlandıran diğer önemli etmen ise yağış miktarıdır. Örneğin Tropikal bölgede 1500-4000 mm’ler arasında yağış isteyen bir orman ağacı, soğuk kuşakta 350-400 mm’ler arasında bir yağışla yaşamını sürdürür.
2. İklim-yer şekilleri ilişkisi: Yükselti, eğim, bakı ve yer şekillerinin doğrultusu gibi faktörler bitki dağılışını etkiler. Yükseldikçe sıcaklıklar azaldığından bitki türleri değişir ve gittikçe cılızlaşır. Dağların denize göre ve Güneş’e göre konumu da türlerin farklılaşmasında önemli bir etkiye sahiptir.
KRİTİK: iklimin neden olduğu yağış ve sıcaklıktaki değişmelere uygun olarak bitki örtüsü de yağış ve sıcaklık isteklerine göre (aynı Ekvator’dan kutuplara gidildiğinde olduğu gibi) geniş yapraklı ormanlar, karışık yapraklı ormanlar, iğne yapraklı ormanlar, dağ çayırları ve çıplak alanlar şeklinde yükseltiye bağlı olarak bir sıralanış gösterirler. Engebeli arazilerde iklim kısa mesafelerde değiştiği için bitki örtüsü de çeşitlilik gösterir.
3. Toprak: Bilindiği gibi bitkiler kökleriyle toprağa tutunarak, besin ve sularını topraktan alırlar. Toprağın yapısı bitkinin gelişimini etkilediğinden bitkilerin dağılımı da buna bağlı olarak farklılık gösterir.
4. Biyolojik faktörler (insan faaliyetleri): Yeryüzündeki bütün canlılarla insanlar bitki dağılışı üzerinde etkiye sahiptir. İnsanların tarım, hayvancılık, yakacak sağlama ve enerji elde etme, tarım alanı açma, yol yapımı, kentleşme, savaş vb. faaliyetlerinin bitki üzerinde etkili olduğu bilinen bir gerçektir.
b) Yeryüzünde Bitki Topluluklarının Dağılışı Nasıldır?
Benzer yetişme koşullarına sahip bitkilerin bir arada bulunması sonucu meydana gelen bitki topluluklarına, bitki formasyonu denir. Bitki formasyonları bazen ot, bazen çalı, bazen de ağaç toplulukları halinde bulunmaktadır.
1. Ağaç Formasyonları
Sıcaklık ve yağış koşullarının yeterli olduğu yerlerde ağaç toplulukları yetişir. Ağaçların boyu ve yaprak boyutu, Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe küçülür. Sıcak iklim bölgelerinde geniş yapraklı, soğuk iklim bölgelerinde iğne yapraklı ve ılıman iklim bölgelerinde de karışık yapraklı ağaç toplulukları bulunur. Yeryüzünde görülen başlıca orman formasyonları; Ekvatoral yağmur ormanları, Muson ormanları, Orta Kuşağın karışık ormanları ve iğne yapraklı ormanlardır.
1.1. Ekvatoral Yağmur Ormanları
Yıllık sıcaklık ortalaması 25-30° ve yıllık yağış miktarı 2000-4000 mm’ler arasında olan Ekvatoral iklimin balta girmemiş olarak da adlandırılan, içine girilemeyecek kadar sık olan orman örtüsüdür. Bu formasyon ot, ağaççık ve ağaç katı olmak üzere Üç hatta dört kattan oluşur. Yıl boyu yapraklarını dökmeyen boyları 50-60 metreyi bulan ağaçlardan oluşur. Daima yeşil kalan yağmur ormanları Güney Amerika’da Amazon Havzası, Afrika’da Kongo Havzası, Malezya, Endonezya, Filipinler ve Pasifik’teki birçok adada görülür.
1.2. Muson Ormanları: Tropikal bölgede Muson rüzgârlarının ve Muson yağmurlarının görül ü; yıllık sıcaklık ortalamasının 200C civarında ve yıllık yağış miktarının 2500 mm’nin üzerinde olduğu bölgelerde kışın yapraklarını döken ağaç topluluklarından oluşan orman formasyonudur.
Bu orman formasyonu en çok iki kattır. Muson ormanları; Musonlar Asyasında Hindistan ve Hindi Çin Yarımadası, Doğu Çin, Japonya ve Koreler ile Kuzey Avustralya’da görülür. Muson ormanlarının tanıtıcı ve karakteristik ağacı “teak”tır.
1.3. Geniş Yapraklı ve Karma Ormanları: Orta kuşağın okyanusal iklim bölgelerinde görülen; sonbaharda yapraklarını döken ağaçlarla, iğne yapraklı ağaçlardan oluşan orman formasyonudur.
Bu iklim bölgesinin yıllık ortalama sıcaklığı 10-150C’ler arasında olup her mevsimi yağışlı ve yıllık yağış ortalaması 1000-2000 mm’ler arasındadır. Yeryüzünde Kuzeybatı Avrupa, Batı Kanada, Doğu Avustralya ve Yeni Zellanda’da
1.4. İğne Yapraklı Ormanlar (Tayga): Yıllık ortalama sıcaklıkların 3-5 °C ve yıllık yağış miktarının 400-500 mm’ler civarında olduğu sert karasal iklimin iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlarıdır.
Sibirya, Kanada ve Kuzey Avrupa’da görülen tayga ormanları, yeryüzünün en geniş alan kaplayan ağaç formasyonudur.
2. Çalı Formasyonu: Kızılçam ormanların tahribi sonucu oluşan kısa boylu ağaççıkların ve çalılıkların oluşturduğu bitki toplulukları olup; maki, garig ve psödömakilerden meydana gelmiş olan bitki formasyonudur.
2.1. Maki: Akdeniz ikliminde kızılçam ormanlarının tahrip edilmesiyle ortaya çıkan kısa boylu ağaççıklar ve çalılardan oluşan çalı formasyonudur. Zeytin, defne, mersin ve keçiboynuzu gibi türlerin; yaprakları küçük, sert, tüylü veya parlaktır. Bu durum bitkinin buharlaşmayla su kaybını önlemek içindir. Yeryüzünde bu formasyon Akdeniz çevresinde, Güney Afrika Kap Bölgesi’nde, Kaliforniya, Orta Şili ve Güney Avustralya’da görülür.
2.2. Garig: Makilerin tahrip edildiği yerlerde ortaya çıkan çalı topluluklarına, garig denir.
2.3. Psödömaki: Akdeniz iklim şartlarında nemliliğin arttığı yerlerde ortaya çıkan ve yalancı maki de denilen bitki topluluklarına psödömaki denir. Fındık ve yabani zeytin gibi.
3. Ot Formasyonları
Sıcaklık ve yağış koşullarının ağaç yetişmesine imkân tanımadığı yerlerde yetişen ot topluluklarıdır. Bunlar savan, çayır, bozkır, çöl bitkileri ve tundradır.
3.1. Savan: Yeryüzünde 10-20” enlemleri arasında yazları yağışlı, kışları kurak geçen, yıllık sıcaklık ortalaması 20-25 °C’ler arasında ve yıllık yağış miktarı 1500 mm civarında olan iklim bölgelerinde görülen bitki formasyonudur. Savanlar uzun boylu otlardan tek tük ağaçlardan ve akarsu kenarlarında galeri adı verilen ormanlardan oluşur. Afrika ve Brezilya’da geniş alanlarda görülür.
3.2. çayır: Orta kuşağın sert karasal iklim bölgelerinde yaz yağışlarıyla yeşerip, yaz boyunca yeşil kalan uzun boylu ot topluluklarıdır. Bu ot toplulukları kışın karlar altında kaldığından çernezyom toprakları üzerinde humus oluşumuna neden olurlar.
Yeryüzünde 40-600 enlemleri arasında Karadeniz’in kuzeyinde, Rusya, Kanada, ABD ve Kazakistan’da görülür. Orman üst sınırından sonra görülen çayırlara ise alpin çayır denir.
3.3. Step (bozkır): Yıllık yağış miktarının 250-400 mm’ler, yıllık sıcaklık ortalamasının 8-120C’ler arasında olduğu, ilkbahar yağışlarıyla yeşeren, yaz kuraklığıyla sararan ot topluluklarıdır. Üzerklik otu, çoban yastığı, geven ve sığır kuyruğu ile gelincik gibi bazı türleri bulunur.
Yeryüzünde bozkır türleri çöllerin çevresiyle 30-400 enlemleri civarındaki kara içlerinde görülür.
3.4. Çöl bitkileri: Yıllık yağış miktarının 200 mm’nin altında, günlük sıcaklık farklarının çok yüksek olduğu, geniş kum veya kayalıklardan oluşan bölgelerde görülen kurakçıl ot topluluklarıdır.
Gerek dönenceler civarındaki kara içlerinde, gerekse Orta Kuşak’ta kara içlerindeki çöllerde görülür. Büyük Sahra Çölü, Kalahari Çölü, Arabistan Çölü, Büyük Victoria Çölü ve Gobi Çölü ile Kızılkum ve Karakum çölleri gibi.
3.5. Tundra: Yazların çok kısa ve serin, kışların çok uzun ve çok sert geçtiği, en sıcak ayın ortalamasının bile 10°C’yi geçmediği iklim bölgelerinde görülen yosuna veya çalılıklara benzeyen ot topluluklarıdır.
Kuzey Yarım Küre’de 60-70° enlemleri arasında Asya’nın, Avrupa’nın ve Kanada’nın kuzeyinde görülür.
Çözümlü Örnek Test Soruları: Dünyada Bitkiler
Soru 1: Tropikal yağmur ormanları hangi iklim bölgesinde bulunur?
A) Kutup iklimi
B) Karasal iklim
C) Savan iklimi
D) Ekvatoral iklim
Cevap: D
Çözüm: Tropikal yağmur ormanları, sıcak ve nemli olan ekvatoral iklim bölgesinde bulunur ve burada bitki örtüsü yıl boyunca yeşil kalır.
Soru 2: Tundra bitki örtüsü aşağıdaki bölgelerden hangisinde görülür?
A) Sıcak çöller
B) Kutup bölgeleri
C) Akdeniz kıyıları
D) Karadeniz kıyıları
Cevap: B
Çözüm: Tundra bitki örtüsü, soğuk iklimin hâkim olduğu kutup bölgelerinde görülür ve çoğunlukla yosunlar ve likenlerden oluşur.
Soru 3: Çayır bitki örtüsü en fazla hangi iklim bölgesinde görülür?
A) Muson iklimi
B) Akdeniz iklimi
C) Step iklimi
D) Savan iklimi
Cevap: C
Çözüm: Çayır bitki örtüsü, kurak yazlara ve soğuk kışlara sahip step ikliminde yaygındır. Step ikliminin karakteristik bitki örtüsüdür.
Soru 4: Aşağıdaki bitki örtülerinden hangisi Akdeniz iklimine özgüdür?
A) Tundra
B) Maki
C) Savan
D) İğne yapraklı orman
Cevap: B
Çözüm: Akdeniz ikliminde görülen tipik bitki örtüsü makidir. Maki, kısa boylu, bodur ağaç ve çalılardan oluşur.
Soru 5: Muson ikliminin görüldüğü bölgelerde hangi bitki örtüsü yaygındır?
A) Savan
B) Çöl bitkileri
C) Tropikal orman
D) İğne yapraklı orman
Cevap: C
Çözüm: Muson ikliminde yoğun yağış alan tropikal ormanlar bulunur. Bu iklimde bol yağış sayesinde sık ormanlık alanlar gelişir.
Soru 6: Savan bitki örtüsü hangi iklim bölgesine özgüdür?
A) Karasal iklim
B) Akdeniz iklimi
C) Ekvatoral iklim
D) Sıcak iklim bölgeleri
Cevap: D
Çözüm: Savan bitki örtüsü, sıcak iklim bölgelerinde, özellikle yarı kurak alanlarda görülür ve geniş yapraklı ağaçlarla uzun otlardan oluşur.
Soru 7: Çöl ikliminde bitkiler su kaybını önlemek için hangi özelliklere sahiptir?
A) Geniş yapraklar
B) Kısa kökler
C) İnce ve yumuşak yapraklar
D) Kalın yaprak ve derin kökler
Cevap: D
Çözüm: Çöl bitkileri, su kaybını önlemek amacıyla kalın yapraklara ve derin köklere sahiptir. Bu adaptasyon su tutmayı kolaylaştırır.
Soru 8: İğne yapraklı ormanlar hangi iklimde yaygın olarak görülür?
A) Ekvatoral iklim
B) Muson iklimi
C) Tundra iklimi
D) Sert karasal iklim
Cevap: D
Çözüm: İğne yapraklı ormanlar, soğuk ve sert karasal iklimin hâkim olduğu bölgelerde yaygındır ve dayanıklı yapıları sayesinde soğuk iklim koşullarına uyum sağlar.
