İnsanlar, birbirleriyle İletişim kurarken dili her zaman aynı şekilde ve aynı işlevde kullanmaz. Çünkü insanın dili kullanma amacı içinde bulunduğu duruma, ruh hâline, yaşadıklarına göre değişebilir. Dilin işlevi de insanın dili kullanma amacına göre değişiklik gösterir. Bir buluşunu ortaya koyan bilim adamıyla bir roman ortaya koyan yazar dili aynı işlevde kullanmaz. Bunların amacı farklıdır ve dilin hangi işlevde kullanıldığı, dilin hangi amaçla kullanıldığıyla doğrudan ilgilidir. Şimdi dilin işlevlerini kısaca açıklayalım:

Göndergesel İşlev: İletişimde mesajlar, dilin göndergeyi olduğu gibi ifade etmesi için düzenlenmişse dil, göndergesel işlevde kullanılmış demektir. Yani göndergesel işlev, dilin bilgi verme işlevidir. İletişimde bilgiler alıcıya nesnel bir anlatımla aktarılıyorsa bu, dilin göndergesel işlevde kullanıldığını ortaya koyar.

Fatih Sultan Mehmet tarafından 1478’de yaptırılan Topkapı Sarayı, Sultan Abdülmecid ‘in Dolmabahçe Sarayı ‘nı yaptırmasına kadar yaklaşık 380 sene devletin yönetim merkezi ve Osmanlı sultanlarının resmî ikametgâhı olmuştur. Bu cümlede Topkapı Sarayı ile ilgili bir bilgi aktarılmıştır. Bilgiye herhangi bir yorum eklenmemiş, yani bilgi nesnel bir üslupla aktarılmıştır. Dolayısıyla bu cümlede dil, göndergesel işlevde kullanılmıştır.

Şiirsel (Sanatsal) İşlev: İleti, bir anlam aktarmaktan çok, karşı tarafta farklı çağrışımlar uyandırıyorsa dil, şiirsel işlevde kullanılmıştır. Dilin bu işleviyle, daha çok, edebî metinlerde karşılaşılır.

Yeşil pencereden bir gül at bana
lşıklarla dolsun kalbimin içi
Geldim işte mevsim gibi kapına
Gözlerimde bulut, saçlarımda çiğ

Bu dörtlükte dil, şiirsel işlevde kullanılmıştır. Çünkü dörtlükte bir bilgi ya da anlam aktarmaktan çok, okuyanda çeşitli çağrışımlar uyandırmak amaçlanmıştır.

Dil Ötesi İşlev: Dille ilgili bilgiler vermek üzere düzenlenen iletilerde dil, dil ötesi işlevde kullanılır. Dil ötesi işlevin yer aldığı metinlerde iletiler, dili açıklamak, dille ilgili bilgi vermek için düzenlenir.

Türkçede ekler yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki ana bölümde incelenir. Yapım ekleri, eklendiği sözcüğün anlamını değiştirerek yeni sözcükler türetir. Çekim ekleri ise eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmez. sözcüklerin, cümlede çeşitli görevler üstlenmesini sağlar.

Bu metinde dille ilgili olan yapım ve çekim ekleri konusunda bilgi verilmiştir. Demek ki burada dil ötesi işlev söz konusudur.

Heyecana Bağlı İşlev: Bir İleti, göndericinin, iletiyle ilgili duygu ve heyecanlarını dile getirme amacıyla oluşturulmuşsa dil, heyecana bağlı işlevde kullanılmıştır. Bu işlevde çoğunlukla heyecan, korku, sevinç vb. duygular dile getirilir. Dilin heyecana bağlı işlevinde yorum, öznellik hâkimdir. Söylevlerde, özel mektuplarda, lirik şiirlerde vb. dilin heyecana bağlı işlevinden yararlanılır.

Kırıcı sözlerle anneni üzmemeliydin. cümlesinde dil heyecana bağlı işlevde kullanılmıştır.

Alıcıyı Harekete Geçirme İşlevi: Bu işlevde amaç, alıcıda bir tepki ve davranış değişikliği yaratmaktır. Siyasi söylevler, reklam metinleri, genelgeler ve el ilanlarında dil, bu işlevi ile kullanılır.

Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri! cümlesinde dil, alıcıyı harekete geçirme işlevinde kullanılmıştır. Burada ordularda bir davranış değişikliği meydana getirmek için yönlendirme söz konusudur.

Kanalı Kontrol İşlevi: Bir ileti, kanalın iletiyi iletmeye uygun olup olmadığını öğrenmek amacıyla düzenlenmişse dil, kanalı kontrol işlevinde kullanılmıştır. Bu işlevde, İletişim kanallarını denetleme amacı güdülür. Söylevlerde, çeşitli törenlerde, aile içi konuşmalarda vs. dilin kanalı kontrol işlevini yansıtan iletiler sıklıkla kullanılır.

Anne, kızına: “Mutfak penceresini kapattın mı?” dedi. cümlesinde “Mutfak penceresini kapattın mı?” sorusu dilin, kanalı kontrol işlevinde kullanıldığına işaret etmektedir.

Bir iletide bazen dilin farklı işlevlerinden yararlanılabilir. Örneğin bir metinde hem heyecana bağlı işlev hem alıcıyı harekete geçirme işlevi kullanılabilir.