Destan Çeşitleri
a) Doğal destan: Toplumu derinden etkileyen olayları anlatan ve halk arasında kendiliğinden ortaya çıkan anonim nitelikli destanlardır. Doğal destanlar 3 safhada (aşamada) gelişir:
Çekirdek (Doğuş / Oluşma) safhası: Toplumu derinden etkileyen önemli sosyal ve tarihî bir olay meydana gelir, bu olaylar içinde efsanevî kahramanlar görülür.
Yayılma safhası: Bu safhada toplumu derinden etkileyen bu çekirdek olay, destancı adı verilen ozanlar tarafından efsanevi—mitolojik unsurlarla beslenip süslenerek sözlü gelenekte kuşaktan kuşağa aktarılır. Böylece bu olaylar milli ve anonim bir nitelik kazanır.
Derleme (Tespit / Yazıya Geçirme / Toplama) safhası: Geleneği çok iyi bilen güçlü bir ozan ve araştırmacı sözlü gelenekte yaşayan bu şiirsel anlatımları birleştirerek destan formatında kurgular ve yazıya geçirir.
Doğal Destan
- Sözlü anlatıma dayanır.
- Anonimdir, yani halkın ortak malıdır.
- Abartılı söyleyişler fazladır.
- Mekân, genellikle gerçek dışıdır.
- Uzak zamanda gerçekleşen olaylar anlatılır.
- Üç aşamada (çekirdek, yayılma, derleme) oluşur.
b) Yapma (Yapay) Destanlar: Yakın çağlarda herhangi bir tarihi olayın bir şair tarafından destan kurallarına uygun olarak yazılmasıyla oluşan destanlardır. Bu destanlarda sadece “bireysel yaratıcılık” söz konusudur.
Yapma (Yapma) Destan
- Yazılı anlatıma dayanır.
- Anonim değildir, söyleyeni bellidir.
- Abartılı söyleyişler daha sınırlıdır.
- Gerçek mekân kullanılır.
- Daha yakın zamanda gerçekleşen olaylar anlatılır.
- Üç aşama söz konusu değildir.
Türk Destanlarında Tipler
Tip, benzer özellikleriyle birçok eserde karşımıza çıkan ve bazı sabit özelliklere sahip karakterdir .Tip, toplumun inandığı temel kıymetleri temsil eder. Türk destanlarındaki tipler şunlardır:
1) Alp Tipi: Yiğitlik, cesurluk, kişisel üstünlük, kahramanlık ve asalet gösterenlere “alp” adı verilirdi. Oğuz Kağan Destanı’nda alp tipinin en ideali yer alır. İslâmiyet’ten sonraki Türk destanlarında alp tipi, “Alp-Eren” tipine dönüşmüştür.
2) Bilge Tipi: Bilge tipi, “ak sakallı” ifadesi ile bilinir. Bilge kişiler, eski Türklerde topluma manevi liderlik yapan, toplumu yönlendiren ve aydınlatan, verdiği öğütleri ve öğütlü sözleriyle yaşamlarından sonra dahi dilden dile dolaşan kişilerdir.
3) Kadın Tipi: Aile kavramı içinde en önemli bir yere sahip olan soyun devamlılığının kaynağı olan, yuvayı yapan, fedakârlık ve sadakatiyle toplum içinde farklı bir yere sahip olan kadındır. Türk destanlarında erkeğinin en büyük destekçisi olan kadın bazen evin reisliğini üstlenir.
