DENEME
Deneme, yazarın herhangi bir durum ve konudaki kişisel duygu, görüş ve düşüncelerini, belli kurallara uymadan ve kesin bir sonuca varmadan ortaya koyduğu yazı türüdür.
Deneme sözcüğü eskiden “kalem tecrübesi” ifadesi ile karşılanmıştır.
Denemelerde ölüm, yaşama sevinci, sevgi, dostluk, kıskançlık, özgürlük gibi her türlü konu işlenebilir, yani denemede konu sınırlaması yoktur.
Denemede, yazar anlatmak istediğini bir konuşma havası içinde kendi kendisiyle konuşuyormuş gibi ele alır.
Denemeci, söylediklerini kanıtlama, belgeleme yoluna gitmez.
Öznelliğin hâkim olduğu denemede “ben” ifadesi sıkça geçer.
Denemeci, bir dil ustasıdır. Söylediklerini dilin inceliklerinden yararlanarak güzel bir anlatımla vermeye çalışır. Nitekim denemeyi makale, eleştiri, fıkra gibi öteki öğretici yazılardan ayıran yönlerinden biri de budur. Denemeler, “klasik deneme”, “felsefi deneme” ve “eleştirel deneme” olarak da sınıflandırılır. Denemeler, üslup bakımından ikiye ayrılır:
a) Montaigne tarzı olarak da bilinen “informal-senli benli deneme” samimidir, yumuşak bir hava taşır, konuşma dili havasında yazılır. Türk edebiyatında Nurullah Ataç’ın denemeleri “informal-senli benli deneme” grubuna girer.
b) Bacon tarzı deneme olarak bilinen “formal- resmi deneme” de yazar bir otorite kimliğinde konuşur, resmi denemeler sistematiktir açıklayıcıdır. Türk edebiyatında Yahya Kemal’in denemeleri “formal—resmi deneme” grubuna girer.
Avrupa’da deneme türünün kurucusu ve ilk temsilcisi Fransız Montaigne’dir. İkinci büyük deneme yazarı İngiliz F. Bacon’dur. Türk edebiyatında 20. yüzyılın başlarından itibaren “kalem tecrübesi” adında bu türün ilk örneklerini
dergi ve gazetelerde görmeye başlarız. Ahmet Haşim’in Gurabahane-i Laklakan (1920) ve Bize Göre (1928) kitaplarında yer alan bazı yazılar ilk örneklerimizdir.
Edebiyatımızda deneme türünün önemli örnekleri şunlardır:
- Nurullah Ataç — Günlerin Getirdiği, Sözden Söze, Karalama Defteri
- Cemal Süreya — Şapkam Dolu Çiçekle, Uzat Saçlarını Frigya
- Cemil Meriç — Kırk Ambar, Mağaradakiler, Bu Ülke
- Salâh Birsel — Şiirin İlkeleri, Kahveler Kitabı, Ah Beyoğlu Vah Beyoğlu, Boğaziçi Şıngır Mıngır, Paf ve Puf, Amerikalı Tolstoy
- Mehmet Kaplan — Edebiyatımızın İçinden, Kültür ve Dil, Nesillerin Ruhu
- Sabahattin Eyüboğlu — Mavi ve Kara, Sanat ve Edebiyat Üzerine Denemeler
- Oktay Akbal — Önce Şiir Vardı, Yaşasın Edebiyat
- Suut Kemal Yetkin — Edebiyat Konuşmaları, Edebiyat Üzerine, Günlerin Götürdüğü
- Ahmet Hamdi Tanpınar — Beş Şehir, Yaşadığım Gibi
