Dalgalar

10. Sınıf Fizik: Dalgalar Ders Notları

1. Dalga Nedir?

• Tanım: Dalga, enerji taşıyan ve bir ortamda (madde veya boşluk) ilerleyen bir titreşimdir. Dalga hareketi, enerjinin bir yerden başka bir yere aktarılmasını sağlar.
• Dalga Türleri:
  • Mekanik Dalgalar: Bir ortamın varlığını gerektirir (örn. ses, su dalgaları).
  • Elektromanyetik Dalgalar: Boşlukta da yayılabilir (örn. ışık, radyo dalgaları).

2. Dalga Büyüklükleri:

• Genlik (A): Dalganın en yüksek noktası (tepe) ile en düşük noktası (çukur) arasındaki dikey mesafe. Genlik, dalganın enerjisiyle doğru orantılıdır.
• Dalga Boyu (λ): Ardışık iki tepe ya da iki çukur arasındaki mesafe.
• Frekans (f): Birim zamanda oluşan dalga sayısı. Birimi Hertz (Hz).
• Periyot (T): Bir tam dalga oluşumu için geçen süre. T = 1/f formülü ile hesaplanır.
• Hız (v): Dalganın yayılma hızı. v = λ*f formülü ile hesaplanır.

3. Dalga Türleri:

• Boyuna Dalgalar: Titreşim yönü, dalganın yayılma yönüyle paraleldir (örn. ses dalgaları).
• Enine Dalgalar: Titreşim yönü, dalganın yayılma yönüne diktir (örn. ışık dalgaları, su dalgaları).

4. Dalga Olayları:

• Yansıma: Dalganın bir yüzeye çarparak geri dönmesi.
• Kırılma: Dalganın bir ortamdan başka bir ortama geçerken yön değiştirmesi.
• Girişim: İki veya daha fazla dalganın bir araya gelerek yeni bir dalga oluşturması.
• Kırınım: Dalganın bir engelin etrafından dolanarak yayılması.

5. Ses Dalgaları:

• Özellikler: Mekanik ve boyuna dalgalardır.
• Hız: Ses dalgalarının yayılma hızı, ortama bağlı olarak değişir (örn. hava, su, katı ortamlar).
• Sesin Frekansı: İnsan kulağı 20 Hz ile 20 kHz arasındaki frekansları duyabilir.

Dalgalar Özet

• Dalga Enerji Taşıyan Hareket: Dalgalar, enerjiyi taşır ancak maddeyi taşımaz.
• Mekanik ve Elektromanyetik Dalgalar: Mekanik dalgalar bir ortam gerektirirken, elektromanyetik dalgalar boşlukta yayılabilir.
• Dalga Büyüklükleri: Genlik, dalga boyu, frekans, periyot, ve hız dalganın temel büyüklükleridir.
• Dalga Olayları: Yansıma, kırılma, girişim ve kırınım gibi olaylar dalgaların temel davranışlarıdır.
• Ses Dalgaları: Boyuna ve mekanik dalgalardır, ortama bağlı olarak hızları değişir.

---

• Dalga, esnek ortamdaki taneciklerin sırayla titreşmesidir. Örneğin bir taş suya düştüğünde, düştüğü yerdeki tanecikler yukarı aşağı hareket ederek titreşmeye başlar. Böylece enerji, dalga hareketi ile bir noktadan başka bir noktaya taşınır.
• Öyleyse dalga hareketi, enerjinin titreşim ile bir noktadan başka bir noktaya iletilmesidir.
• Dalga hareketinde tanecikler titreşirler ama bir noktadan başka noktaya iletilen tanecikler değil dalgadır.

• Ok yönünde ilerleyen şekildeki dalganın bir süre sonraki hâli kesikli çizgilerle çizilmiştir. X, Y, Z noktalarının titreşim yönleri sırasıyla yukarı, aşağı ve yukarıdır.
• Taneciklerin hareket yönü ile dalganın yayılma yönü birbirine dik olan dalgalara enine dalgalar denir. Taneciklerin hareket yönü ile dalganın yayılma yönü birbirine paralel olan dalgalara ise boyuna dalgalar denir.

Dalgalar, yayılma biçimine göre enine ve boyuna dalgalar olarak sınıflandırılabildiği gibi taşıdığı enerjiye göre mekanik dalgalar ve elektromanyetik dalgalar olarak sınıflandırılır. Mekanik dalgalar enerjiyi moleküllerin titreşimiyle taşıyan dalgalardır. Mekanik dalgalar boşlukta yayılamazlar. İp ve yay dalgaları, deprem dalgaları, ses dalgaları, su dalgaları mekanik dalgadır. Elektromanyetik dalgalar ise enerjiyi elektrik alan ve manyetik alanların titreşimiyle taşır. Işık dalgaları elektromanyetik dalgalardır.

Genlik

• Dalgalar tepelerden ve çukurlardan oluşur. Bir dalga tepesinin denge konumuna uzaklığına genlik denir. Genliği büyük olan dalganın taşıdığı enerji de büyük olur.

Atma

Üretilen bir dalga ya da dalga parçasına atma denir. x uzunluğuna atmanın genişliği, y uzunluğuna atmanın genliği denir.

Periyodik Dalgalar

• Bir dalga kaynağı tarafından eşit sürelerde oluşturulan dalgalara periyodik dalgalar, kaynağın bir dalga üretmesi için geçen zamana da periyot denir. Periyot T ile gösterilir.
• Periyodik dalgalar üreten kaynağın 1 saniyede ürettiği dalga sayısına frekans denir. Frekans f ile gösterilir.
  f=1/T

Dalga Boyu (λ)

• Bir dalga, bir çukur ve bir tepeden oluşur. Periyodik dalgalarda dalga boyu iki tepe ya da iki çukur arasındaki uzaklığa eşittir. Dalga boyu λ ile gösterilir.

Dalgaların Hızı (v)

Dalganın hızı, dalganın birim zamanda aldığı yoldur. Dalgalarda hız,

• Dalgaların hızı dalganın yayıldığı ortama bağlıdır. Dalgaların frekans, periyot, genlik gibi değişkenleri ise kaynağa bağlıdır. Dalga boyu, λ= v.f ifadesine göre hem yayılma hızına hem frekansa bağlıdır. Bu nedenle dalga boyu hem ortama hem de kaynağa bağlı olarak değişirken hız yalnızca ortama bağlı olarak değişir.

Çözümlü Sorular

Çözümlü Örnek Test Soruları

Dalgalar, bir ortamda enerji taşınmasını sağlayan titreşimlerdir. Mekanik dalgalar, madde ortamında yayılırken elektromanyetik dalgalar, boşlukta da yayılabilir. Dalgaların temel özellikleri dalga boyu, frekans, genlik ve hızı içerir.

1. Dalgaların yayılabilmesi için neye ihtiyaç vardır?

A) Her zaman bir madde ortamına
B) Yalnızca boşluğa
C) Mekanik dalgalar için madde ortamına, elektromanyetik dalgalar için madde ortamına gerek yoktur
D) Hem mekanik hem elektromanyetik dalgalar boşlukta yayılır

Çözüm: Mekanik dalgaların yayılabilmesi için bir madde ortamına ihtiyaç vardır, ancak elektromanyetik dalgalar boşlukta da yayılabilir.
Doğru cevap C şıkkıdır.

---

2. Bir dalganın frekansı nedir?

A) Dalga tepesi ile çukuru arasındaki mesafe
B) Bir saniyede oluşan dalga sayısı
C) Dalganın hızı
D) Dalganın enerji miktarı

Çözüm: Frekans, bir saniyede oluşan dalga sayısını ifade eder ve birimi Hertz (Hz) ile gösterilir.
Doğru cevap B şıkkıdır.

---

3. Bir dalganın hızı nasıl hesaplanır?

A) Frekansın genliğe oranı ile
B) Dalga boyu ile frekansın çarpımı ile
C) Genliğin frekansla çarpımı ile
D) Dalga boyunun genlik ile çarpımı ile

Çözüm: Dalganın hızı, dalga boyu (λ) ile frekansın (f) çarpımıyla hesaplanır. Yani, v = λ x f.
Doğru cevap B şıkkıdır.

---

4. Su dalgalarının derinlik değiştikçe hızı nasıl değişir?

A) Derinlik arttıkça hız azalır
B) Derinlik azaldıkça hız artar
C) Derinlik arttıkça hız artar
D) Derinlik ile hızın ilgisi yoktur

Çözüm: Su dalgalarında derinlik arttıkça dalgaların hızı artar.
Doğru cevap C şıkkıdır.

---

5. Dalga boyu, frekans ve hız arasındaki ilişkiye göre dalga boyu arttığında ne olur? (Dalga hızı sabit iken)

A) Frekans artar
B) Frekans azalır
C) Genlik artar
D) Dalga hızı artar

Çözüm: Dalga hızı sabitken dalga boyu arttığında, frekans azalır. Frekans ve dalga boyu ters orantılıdır.
Doğru cevap B şıkkıdır.

---

6. Enine dalgalar nedir?

A) Enerji ve titreşim yönü aynı olan dalgalar
B) Titreşim yönü ve yayılma yönü birbirine dik olan dalgalar
C) Titreşim yönü ve yayılma yönü aynı olan dalgalar
D) Boşlukta yayılan dalgalar

Çözüm: Enine dalgalarda, titreşim yönü ve dalganın yayılma yönü birbirine diktir.
Doğru cevap B şıkkıdır.

---

7. Mekanik dalgalar hangi ortamda yayılabilir?

A) Yalnızca gaz ortamında
B) Yalnızca sıvı ortamda
C) Yalnızca katı ve sıvı ortamda
D) Katı, sıvı ve gaz ortamlarda

Çözüm: Mekanik dalgalar, katı, sıvı ve gaz ortamlarda yayılabilir.
Doğru cevap D şıkkıdır.

---

3. Ünite: Dalgalar

• Dalgalar
• Yay Dalgası
• Su Dalgası
• Ses Dalgası
• Deprem Dalgası