CÜMLEDE VURGU

Cümlenin en önemli ögesi yüklem olduğu için yükleme en yakın en çok vurgulanan ögedir.

Devrik cümlede yüklem baştaysa vurgulanan öge yüklemin kendisidir.

• Geçti güzelliği yaz günlerinin.

Soru sözcükleriyle kurulan soru cümlelerinde vurgu soru anlamını sağlayan sözcükte olur.

• Kim derdi seninle ayrılacağız’? (Özne vurgulanmış.)
• Nasıl kıydın o masum düşlerime? (Zarf tümleci vurgulanmış.)

Soru eki (mı / mi) ile kurulan cümlelerde vurgu soru ekinden önce gelen ögededir.

• Sen dün beni mi aradın? (Nesne vurgulanmış.)
• Beni dün sen mi aradın? (Özne vurgulanmış.)
• Beni dün sen aradın mı? (Yüklem vurgulanmış.)

“De” ve “ki” bağlacı vurguyu kendinden önceki sözcüğe taşır.

• Sen ki beni rezil ettin cümle âleme! (Özne vurgulanmış.)
• Sen de vefasız çıktın. (Özne vurgulanmış.)

Cümlenin ögeleri bulurken dikkat edilmesi gereken noktalar.

Cümlenin ögesi bulunurken anlam ve yapıca kalıplaşmış ve kaynaşmış olan sözcük ve söz öbeklerini bir bütün olarak değerlendirmeliyiz. Ögeler bulunurken sıfat ve isim tamlamaları, birleşik fiiller, deyimler bölünmez.

• Senin en güzel yerin kahverengi gözlerindir.
• Böyle ferman etti Cahit!

Cümlenin ögeleri bulunurken işi kolaylaştırmak için devrik ifadeler kurallı hâle getirilmelidir.

• Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklal!

İsim soylu cümlelerde ve isim cümlelerinde genellikle nesne bulunmaz, yani nesne aranmamalıdır.

Cümlenin ögeleri bulunurken tüm sorular yükleme sorulmalıdır aksi takdirde ögeler yanlış bulunur.

Yüklem yanlışlıkla “anahtar” ya da “açan” sözcüğü alınırsa ögeler yanlış bulunur. “Neyi açan” diye bir soru sorarsak “her kapıyı” yanıtını alırız, ancak doğru olmaz. Yüklem tamlama olduğu için bölünmemelidir.

Bazı cümlelerde yüklemdeki ek fiil düşer ve yüklemi bulmak zorlaşır. Bu tarz cümlelerde ek fiili biz tamamlarız ve ek fiil neredeyse yüklem oradadır çünkü ek fiilin bir görevi de isim soylu sözcükleri yüklem yapmaktır. Bu ifadeden de anlaşıldığı üzere bu tarz cümleler genellikle isim cümleleridir.

“Bu aşkın katili sensin.“ cümlesinin öznesi ‘sensin’ değil, “bu aşkın katili” ifadesidir çünkü ek fiil “sensin” sözcüğündedir. Cümleyi şöyle değiştirelim; “Sen bu aşkın katilisin.” o zaman sen özne, “bu aşkın katilisin” yüklem olur.

“Billur bir avize Bursa’da zaman.” dizesinde “avize” sözcüğündeki “-dir” ek fiili düşmüştür. Ek fiili sözcüğü eklersek
ögeleri bulmak kolaylaşacaktır: Ek fiil eklendikten sonra “billur bir avizedir” sözcü yüklem olur.

Soru cümleleri cevap cümlesine çevrilirse ögeleri bulmak daha kolay olur

* “Bütün bu sözleri kim söyledi?” cümlesinde soru sözcüğü yerine cevap olarak “Ahmet, 0, öğretmen”  sözcüklerinden biri koyup ögeleri bulursak daha kolay olacaktır.

Seslenmeler cümle dışı unsur sayılır, yani cümlenin herhangi bir ögesi olmaz. Bağlaçlar ise genellikle cümle dışı unsurdur.

Aşağıdaki altı çizili sözcükler cümle dışı unsurdur:

• Sana dün bir tepeden baktım Aziz İstanbul!
• Hancı, şuraya bir yatak ser yavaş yavaş!
• Paşam, kaç kişi var dersiniz şimdi?
• Sevgilim, sakın güvenme güzelliğine!
• Senin güzelliğin de tarumar olacak.
• Ne şirin komşumuzdun sen Fahriye Abla!
• Biliyorum fakat bir türlü anlatamıyorum.
• Ağlamak isterim dizinde yârim!