Bir duyguyu, düşünceyi, olayı ya da durumu tam olarak anlatan sözcük veya sözcük grubuna “cümle” adı verilir. Cümleler; yükleminin türüne, yükleminin yerine, anlamına ve yapısına göre dört grupta incelenir.
A. YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER
ı. Fiil (Eylem) Cümlesi
Yüklemi çekimli bir fiilden oluşan cümlelerdir.
Örnekler
- Ankara’da ekimden itibaren havalar soğur.
-› Bu cümlede “soğur” sözcüğü yüklemdir. Bu yüklem, “soğumak” fiilinin çekimlenmesiyle oluşturulduğu için cümle fiil (eylem) cümlesidir. - Sait Faik, genellikle kısa hikâyeler yazmıştım”
-› Bu cümlede “yazmıştır” sözcüğü yüklemdir. Bu yüklem “yazmak” fiilinin çekimlenmesiyle oluşturulduğu için cümle fiil (eylem) cümlesidir. - Bazı hayvanlar hastalık mikroplarını taşıyor.
-› Bu cümlede “taşıyor” sözcüğü yüklemdir. Bu yüklem, “taşımak” fiilinin çekimlenmesiyle oluşturulduğu için cümle fiil (eylem) cümlesidir.
Dikkat: Yüklemin türü belirlenirken sözcüklerin yapım eki almadan önceki hali değil aldıktan sonraki hâli dikkate alınır.
Örnekler
- Her sabah bahçedeki çiçekleri özenle sulardı.
-› Bu cümlenin yüklemindeki “su” ismi, “-la-” yapım ekini alarak “sulamak” fiiline dönüşmüştür. Yüklem fiil olduğuna göre cümle fiil (eylem) cümlesidir. - Arkadaşımla hafta sonu buluşmak üzere sözleştik.
-› Bu cümlenin yüklemindeki “söz” ismi “-leş-” yapım ekini alarak “sözleşmek” fiiline dönüşmüştür. Yüklem fiil olduğuna göre cümle fiil (eylem) cümlesidir.
Karıştırmayalım: Yükleminde fiilimsi bulunan cümleler, fiil cümleleriyle karıştırılmamalıdır.
Örnekler:
- Mutluluğu artırmanın en kestirme yolu, paylaşmaktır.
-› Bu cümlenin yüklemindeki “paylaşmak” sözcüğü bir fiilimsidir. O hâlde bu cümle bir fiil cümlesi değildir. - İnsanın değerini ortaya çıkaran şey, yaptıklarıdır.
-› Bu cümlenin yükleminde “yaptıklarıdır” sözcüğü bir fiilimsidir. O hâlde bu cümle bir fiil cümlesi değildir.
2. İsim (Ad) Cümlesi
Yüklemi isim ya da isim soylu sözcüklerden (zamir, edat, fiilimsi) oluşan cümlelerdir.
Örnekler
- Evin mutfağı, oturma odasından genişti.
-› Bu cümlede “genişti” sözcüğü yüklemdir. Bu yüklem, “geniş” isminin ek fiille çekimlenmesiyle oluşturulduğu için cümle isim (ad) cümlesidir. - Şairler, hayatları boyunca daima yalnızdır.
-› Bu cümlede “yalnızdır” sözcüğü yüklemdir. Bu yüklem “yalnız” isminin ek fiille çekimlenmesiyle oluşturulduğu için cümle isim (ad) cümlesidir. - Postacının getirdiği zarfların hepsi seninmiş.
-› Bu cümlede “seninmiş” sözcüğü yüklemdir. Bu yüklem, “sen” zamirinin ek fiille çekimlenmesiyle oluşturulduğu için cümle isim (ad) cümlesidir. - Bizim takım sahada bir fırtına gibiydi.
-› Bu cümlede “bir fırtına gibiydi.” sözü yüklemdir. Bu yüklem, “gibi” edatının ek fiille çekimlenmesiyle oluşturulduğu için cümle isim (ad) cümlesidir.
Önemli Bilgi: Sesteş ve kökteş sözcükler yüklem olduğunda bu sözcüklerin cümledeki anlamı göz önünde bulundurularak yüklemin türü belirlenmelidir.
Örnekler
- O yıllarda evimizin küçük bir bahçesi vardı.
- Yolcu treni Denizli’ye gece yarısı vardı.
-› “Var” sözcüğü ilk cümlede “mevcut olmak” anlamında kullanıldığı için isimdir. Bu nedenle ilk cümle isim cümlesidir. İkinci cümlede ise “ulaşmak” anlamında kullanıldığı için fiildir. Bu nedenle ikinci cümle üil cümlesidir. - Ustaların kullandığı, silinebilir bir boyaydı.
- Hazırladığı masayı dikkatli bir biçimde boyadı.
-› “Boya” sözcüğü ilk cümlede “eşyanın üzerine sürülen renkli madde” anlamında kullanıldığı için isimdir. Bu nedenle ilk cümle isim cümlesidir. İkinci cümlede ise “sürerek renk vermek” anlamında kullanıldığı için fiildir. Bu nedenle ikinci cümle fiil cümlesidir.
Örnek Soru
I. Erik ağacından düşen çocuğun sağ kolu kırılmıştı. (Fiil)
II. Köşedeki fırından aldığımız ekmekler çok tazeydi. (İsim)
III. Otobüs, dar bir sokağa girince birdenbire yavaşladı. (Fiil)
IV. Ocağı açık unuttuğum için tenceredeki süt taşmış. (İsim)
Numaralanmış cümlelerden hangisinin yükleminin türü yay ayraç içinde yanlış verilmiştir?
A) I B) II C) III D) IV
Çözüm: I. cümlenin yükleminde “kırılmak” fiili, II. cümlenin yükleminde “taze” ismi, III. cümlenin yükleminde “yavaşlamak” fiili kullanılmıştır. IV. cümlenin yükleminde ise “taşmak” fiili kullanılmış ama yay ayraç içinde yanlış bilgi verilmiştir. Doğru cevap “D” seçeneğidir.
B. YÜKLEMİNİN YERİNE (ÖGE DİZİLİŞİNE) GÖRE CÜMLELER
1. Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi sonda olan cümlelerdir.
Örnekler
- Sonbahar rüzgârı ağaçların yapraklarını döküyor.
-› Bu cümlenin yüklemi “döküyor” sözcüğüdür ve yüklem sonda olduğu için cümle kurallıdır. - Son yüzyılın en önemli icadı cep telefonudur.
-› Bu cümlenin yüklemi “cep telefonudur” sözüdür ve yüklem sonda olduğu için cümle kurallıdır. - Üretmeden tüketen toplumlar bağımsız değildir.
-› Bu cümlenin yüklemi “bağımsız değildir” sözüdür ve yüklem sonda olduğu için cümle kurallıdır. - Yapılacak sınava kurumumuzun İnternet adresinden de başvurabilirsiniz.
-› Bu cümlenin yüklemi “başvurabilirsiniz” sözcüğüdür ve yüklem sonda olduğu için cümle kurallıdır.
Dikkat: Bir cümlenin kurallı olup olmadığını anlamak İçin sadece yüklemin yerine bakılır; diğer öğelerin yeri, cümlenin kurallı olup olmamasını etkilemez.
Örnekler
- Bahar aylarında bu kırlıkta papatyalar açar.
- Papatyalar bu kırlıkta bahar aylarında açar.
-› Bu cümlelerde “açar” sözcüğü yüklemdir. Diğer ögelerin yeri değişmesine rağmen yüklemin yeri değişmediği için bu cümlelerin ikisi de kurallı cümledir.
2. Devrik (Kuralsız) Cümle
Yüklemi sonda olmayan, başta ya da ortada bulunan cümlelerdir.
Örnekler
- Gidiyorum gurbeti gönlümde duya duya.
-› Bu cümlede “gidiyorum” sözcüğü yüklemdir. Yüklem sonda olmadığı için cümle devriktir. - Her sabah bir kuş öter odamın penceresinde.
-› Bu cümlede “öter” sözcüğü yüklemdir. Yüklem sonda olmadığı için cümle devriktir. - Birlikteki askerler hiç bu kadar çaresiz hissetmemişlerdi kendilerini aylar boyunca.
-› Bu cümlede “hissetmemişlerdi” sözcüğü yüklemdir. Yüklem sonda olmadığı için cümle devriktir.
3. Eksiltili (Kesik) Cümle
Yüklemi herhangi bir nedenle söylenmemiş cümlelerdir.
Örnekler
- Odanın dört duvarında birbirinden güzel tablolar…
-› Bu cümle, “vardı” ya da “asılıydı” gibi bir yüklemle tamamlanabileceği hâlde yüklem söylenmediği için eksiltili (kesik) cümledir. - Ağacın altında kaval çalan bir çoban…
-› Bu cümle, “oturuyordu” ya da “gördük” gibi bir yüklemle tamamlanabileceği hâlde yüklem söylenmediği için eksiltili (kesik) cümledir. - Balıkçılar, denize açılmaya hazırlanırken bir fırtına…
-› Bu cümle, “başladı” ya da “koptu” gibi bir yüklemle tamamlanabileceği hâlde yüklem söylenmediği için eksiltili (kesik) cümledir.
Karıştırmayalım: Ek fiili düşmüş cümleler, eksiltili cümlelerle karıştırılmamalıdır. Ek fiili düşmüş cümlelerde yüklem vardır ancak eksiltili cümlelerde yüklem yoktur.
Örnekler
- Ege’nin her köyü, kasabası bir başka güzel!
-› Bu cümlede “güzel” sözcüğünün aldığı “-dir” ek fiili (güzeldir) düşmüştür ancak yüklem bulunduğu için cümle eksiltili değildir. - Onun odası her zaman böyle dağınık.
-› Bu cümlede “dağınık” sözcüğünün aldığı “-tır” ek fiili (dağınıktır) düşmüştür ancak yüklem bulunduğu için cümle eksiltili değildir.
Örnek Soru
Aşağıdaki cümlelerden hangisi öge dizilişine göre diğerlerinden farklıdır?
A) Senden kopardım çiçeklerin en solmazını.
B) Kapanırdı daha gün batmadan kapılar.
0) Hatırada kalan şey değişmez zamanla.
D) Rüzgârların en ferahlatıcısı senden esiyor.
Çözüm: “A” seçeneğinde “kopardım”, “B” seçeneğinde “kapanırdı”, “C” seçeneğinde “değişmez” sözcükleri yüklemdir ve cümlelerin sonunda kullanılmamıştır. “D” seçeneğindeki “esiyor” yüklemi ise cümlenin sonundadır. “A, B, C” seçenekleri devrik, “D” seçeneği ise kurallı cümledir. Doğru cevap “D” seçeneğidir.
C. ANLAMINA GÖRE CÜMLELER
ı. Olumlu Cümle
Yüklemdeki yargının gerçekleştiği ya da gerçekleşebileceği anlamını taşıyan cümlelerdir.
Örnekler
- Şoför, yüksek sesle konuşan gençleri uyardı.
-› Bu cümle, yüklemindeki “uyarmak” eylemi gerçekleştiği için olumludur. - Trenin penceresinden uçsuz bucaksız bozkıra bakıyordu.
-› Bu cümle, yüklemindeki “bakmak” eylemi gerçekleştiği için olumludur. - Kursta bütün çocuklar saz çalmayı öğrenecek.
-› Bu cümle, yüklemindeki “öğrenmek” eylemi gerçekleşeceği için olumludur. - Spor yapmak, her yaştan insan için faydalıdır.
-› Bu cümle, yüklemindeki “faydalı” yargısı gerçekleştiği, var olduğu için olumludur.
2. Olumsuz Cümle
Yüklemdeki yargının gerçekleşmediği ya da gerçekleşmeyeceği anlamını taşıyan cümlelerdir.
Örnekler
- Yeni taşındığımız semte bir türlü alışamadım.
-› Bu cümle, yüklemindeki “alışmak” eylemi gerçekleşmediği için olumsuzdur. - Evi yaparken bahçedeki ağaçların hiçbirini kesmedik.
-› Bu cümle, yüklemindeki “kesmek” eylemi gerçekleşmediği için olumsuzdur. - Fabrika atıklarından dolayı akarsular da temiz değildi.
-› Bu cümle, yüklemindeki “temiz” yargısı gerçekleşmediği, var olmadığı için olumsuzdur.
Önemli Bilgi: Bir cümlenin olumsuz olabilmesi için yükleminde “-me / -ma, -sız/ -siz/ -suz/ -süz, yok, değil” ek ve sözcüklerinden birinin bulunması gerekir. Yükleminde bu ek ya da sözcüklerden biri bulunmayan cümleler olumludur.
Örnekler
- Onun bana yaptığı iyilikleri asla unutmayacağım.
-› Bu cümle, yükleminde “-ma” olumsuzluk eki kullanıldığı için olumsuzdur. - Kısa boyu, sıska vücuduna rağmen çok korkusuzdu.
-› Bu cümle, yükleminde “-suz” olumsuzluk eki kullanıldığı için olumsuzdur. - Kış mevsimi olduğu için Bodrum’da turist yoktu.
-› Bu cümle, yükleminde olumsuz bir sözcük (yok) bulunduğu için olumsuzdur. - Pazardan aldığımız biberlerin hiçbiri acı değilmiş.
-› Bu cümle, yükleminde olumsuz bir sözcük (değil) bulunduğu için olumsuzdur. - Babam, gençlik yıllarında sıkı bir güreşçiymiş.
-› Bu cümle, yükleminde “-me / -ma, -sız / -siz / -suz / -süz, yok, değil” ek ve sözcüklerinden biri bulunmadığı için olumludur.
Karıştırmayalım: İnsanların duygusal açıdan olumlu ve olumsuz bulduğu durumlar, olumlu ve olumsuz cümle türleriyle karıştırılmamalıdır.
Örnekler
- TEM’deki kazada bir petrol tankeri devrilmişti.
-› Bu cümlede “bir aracın devrilmesi” duygusal açıdan olumsuz bulunabilir ancak yüklemde olumsuzluk bildiren bir ek ya da sözcük bulunmadığı için cümle olumludur. - Neyse ki bu feci kazada kimse ölmemişti.
-› Bu cümlede kimsenin ölmemesi duygusal açıdan olumlu bulunabilir ancak yüklemde “-me” olumsuzluk eki bulunduğu için cümle olumsuzdur.
Dikkat: Bir cümle; biçimce olumlu, anlamca olumsuz ya da biçimce olumsuz, anlamca olum/u olabilir.
Örnekler
- Sanatçı, uzun yıllardır ne şiir ne roman yayımladı.
-› Bu cümle, yükleminde olumsuzluk bildiren bir ek ya da sözcük bulunmadığı için “biçimce olumlu”dur. Ancak cümleden “sanatçının şiir ve roman yayımlamadığı” anlamı çıkarıldığı için “anlamca olumsuz”dur. - Böyle soğuk bir havada dondurma yenir mi hiç?
-› Bu cümle yükleminde olumsuzluk bildiren bir ek ya da sözcük bulunmadığı için “biçimce olumlu”dur. Ancak cümleden “böyle bir havada dondurma yenmeyeceği” anlamı çıkarıldığı için “anlamca olumsuz”dur. - Aslında bu hastalığın tedavisi yok değil.
-› Bu cümle, yükleminde olumsuzluk bildiren sözcükler “yok, değil” kullanıldığı için “biçimce olumsuz”dur. Ancak cümleden “hastalığın tedavisinin olduğu” anlamı çıkarıldığı için “anlamca olumlu”dur. - Sen davet edersin de ben gelmez miyim?
-› Bu cümle, yükleminde olumsuzluk bildiren bir c ek(-me) bulunduğu için “biçimce olumsuz”dur. Ancak cümleden “davet edilince geleceği” anlamı çıkarıldığı için “anlamca olumlu”dur.
Dikkat: Bir cümle anlamca incelenirken yüklemdeki yargının zıddı düşünüİmeme/idir.
Örnekler
- Doktorlara göre hastanın durumu kötü değil.
-› Bu cümleden “hastanın durumunun iyi olduğu” anlamı değil “kötü olmadığı “anlamı çıkarılır. Dolayısıyla cümle biçimce de anlamca da olumsuzdur. - insanlığa yararlı işler yapanlar hiçbir zaman ölmez.
-› Bu cümleden “insanlara yararlı işler yapanların yaşadığı” anlamı değil “ölmediği” anlamı çıkarılır. Dolayısıyla cümle biçimce de anlamca da olumsuzdur.
3. Soru Cümlesi
Bir duygu ya da düşünceyi soru yoluyla aktaran cümlelerdir. Soru cümlelerinde “-mı / -mi / -mu / -mü” soru ekleri ya da soru sözcükleri (kim, nasıl, nerede, ne zaman vb.) kullanılır.
Örnekler
- Şiir yazma konusunda sizi kim cesaretlendirdi?
-› Bu cümle, bir soru sözcüğü (kim) kullanıldığı ve cevap gerektirdiği için soru cümlesidir. - Ülkemizde ilk gazete ne zaman yayımlanmıştı?
-› Bu cümle, bir soru sözcüğü (ne zaman) kullanıldığı ve cevap gerektirdiği için soru cümlesidir. - Sizin köyde sadece buğday mı yetiştiriliyor?
-› Bu cümle, soru eki (-mı) kullanıldığı ve cevap gerektirdiği için soru cümlesidir.
Dikkat: Bazı cümleler, soru eki ya da sözcüğü kullanıldığı hâlde soru cümlesi değildir.
Örnek
- o İzmir’de ne kadar kalacağını bize söylemedi.
-› Bu cümle, soru sözcüğü (ne kadar) kullanıldığı hâlde soru cümlesi değildir.
Önemli Bilgi: Bir durumu ortaya koymak ya da bir gerçeği onay!atmak için söylenen ve cevap gerektirmeyen soru cümle/erine “sözde soru cümlesi” adı verilir.
Örnekler
- Zor gününde seni yalnız bırakır mıyım hiç?
-› Bu cümle, cevap gerektirmediği için sözde soru cümlesidir. - Sana hediye ettiğim saati nasıl kaybedersin?
-› Bu cümle, cevap gerektirmediği için sözde soru cümlesidir.
4. Ünlem Cümlesi
Sevinç, korku, şaşırma gibi bir duygu veya seslenme bildiren cümlelerdir.
Örnekler
- Yaşasın, babam bana bir sürü kitap almış!
-› Bu cümle, bir sevinci bildirdiği için ünlem cümlesidir. - Keşke bütün işlerimi zamanında yapsaydım!
-› Bu cümle, bir pişmanlığı bildirdiği için ünlem cümlesidir. - Hey, masadaki meyvelerden sen de yesene!
-› Bu cümle, bir seslenme bildirdiği için ünlem cümlesidir. - Vah vah, adamcağız hastalıktan ne hâle gelmiş!
Örnek Soru
I. Defalarca aramama rağmen telefonunu açmadı.
II. Küçük çocuk kahvaltıda ne peynir ne zeytin yedi.
III. O mağazadan bir daha alışveriş yapar mıyım hiç?
IV. Senin projeye katkılarını bilmiyor değiliz.
Numaralanmış cümlelerden hangisi anlamca olumludur?
A) I B) II C) III D) IV
Çözüm: I. cümlede “telefonunu açmadığı”, II. cümlede “peynir ve zeytin yemediği”, III. cümlede “alışveriş yapmayacağı” anlamı vardır. Dolayısıyla bu cümleler anlamca olumsuzdur. Ancak IV. cümlede “projeye katkılarını bildiği” anlamı vardır. Bu nedenle cümle anlamca olumludur. Doğru cevap “D” seçeneğidir.
D. YAPISINA GÖRE CÜMLELER
1. Tek Yüklemli (Basit) Cümle
Tek bir yargı bildiren, tek yüklemi bulunan cümlelerdir.
Örnekler
- Bahar aylarında koyunlar yemyeşil kırlarda otlar.
-› Bu cümlenin yüklemi “otlar” sözcüğüdür ve cümle tek bir yargı bildirdiği için tek yüklemli cümledir. - Bayramın son günü lunapark yine cıvıl cıvıldı.
-› Bu cümlenin yüklemi “cıvıl cıvıldı” sözüdür ve cümle tek bir yargı bildirdiği için tek yüklemli cümledir. - Yaşlılar bile teknolojik değişimlere ayak uyduruyor.
-› Bu cümlenin yüklemi “ayak uyduruyor” sözüdür ve cümle tek bir yargı bildirdiği için tek yüklemli cümledir.
Karıştırmayalım: Tek yüklemli (basit) cümlelerde yüklemdeki yargı dışında başka bir yargı bulunmaz.
Örnekler
- Festivalde bölgenin yöresel ürünleri tanıtılıyor.
- Çocuklar oyun oynarken büyükler çay içiyordu.
-› Bu cümlelerden birincisinde tek yargı (tanıtılıyor) vardır ancak ikincisinde yüklemin (içiyordu) dışında bir yargı (oynarken) daha vardır. Bu nedenle ilk cümle tek yüklemli cümledir ama ikinci cümle tek yüklemli cümle değildir.
2. Birden Çok Yargı Bildiren (Birleşik) Cümle
Yüklemdeki yargının yanı sıra en az bir yan cümlenin bulunduğu cümlelerdir. Yan cümle, yüklem dışında yargı bildiren “fiilimsi, şart kipi” gibi unsurların genel adıdır. Birden çok yargı bildiren cümleler üç gruba ayrılır.
a. Fiilimsi Bulunduran (Girişik Birleşik) Cümle
Yüklemdeki yargının dışında en az bir fiilimsinin (yan cümlenin) bulunduğu cümlelerdir.
Örnekler
- Babaannemin ördüğü patikleri yıllardır saklıyorum.
-› Bu cümle, yüklemdeki yargının dışında bir fiilimsi (ördüğü) bulunduğu için fiilimsi bulunan cümledir. - Güneş tepeye çıkınca ağaç gölgelerine sığındılar.
-› Bu cümle, yüklemdeki yargının dışında bir fiilimsi (çıkınca) bulunduğu için fiilimsi bulunan cümledir. - Düşündüğü gibi yaşamayan insanlar yaşadığı gibi düşünmeye başlar.
-› Bu cümle, yüklemdeki yargının dışında fiilimsiler (düşündüğü, yaşamayan, yaşadığı, düşünmeye) bulunduğu için fiilimsi bulunan cümledir. - Çay içmek için mola vermemiz çok iyi oldu.
-› Bu cümle, yüklemdeki yargının dışında fiilimsiler (içmek, vermemiz) bulunduğu için fiilimsi bulunan cümledir.
Dikkat: Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır ancak cümlenin yapısına göre fiilimsi bulunan cümle (girişik birleşik cümle) olabilmesi için tek bir fiilimsi yeterlidir.
Örnek
- Çocuklar, odalarında gürültü yapmadan oynuyordu.
-› Bu cümlede, yüklemdeki yargının dışında bir fiilimsi vardır ve cümle, fiilimsi bulunan cümledir.
Karıştırmayalım: Fiilimsi bulunan cümlelerde tek yüklem bulunur; birden çok yüklemi olan cümleler, fiilimsi bulunan cümle kabul edilemez.
Örnekler
- Kitabı açıp sayfaları karıştırdı, aradığını buldu.
-› Bu cümle, birden çok yüklemli olduğu İçin fiilimsi bulunan cümle (girişik birleşik cümle) olamaz. - Gülerek yüzüme baktı, elindeki evrakları uzattı.
-› Bu cümle, birden çok yüklemli olduğu için fiilimsi bulunan cümle (girişik birleşik cümle) olamaz.
b. Şartlı Birleşik Cümle
Yüklemdeki yargının dışında şart kipi ( -se / -sa) ile kurulmuş bir yan cümlenin bulunduğu cümlelerdir.
Örnekler
- Ameliyat başarılı geçerse sağlığınıza kavuşursunuz.
-› Bu cümle, yüklemdeki yargının dışında şart kipi ile kurulmuş bir yan cümle (geçerse) bulunduğu için şartlı birleşik cümledir. - Siz dürüstseniz herkes size dürüst davranır.
-› Bu cümle, yüklemdeki yargının dışında şart kipi ile kurulmuş bir yan cümle (dürüstseniz) bulunduğu için şartlı birleşik cümledir. - Baharda yağmur yağarsa meyve sebze bol olur.
-› Bu cümle,yüklemdeki yargının dışında şart kipi ile kurulmuş bir yan cümle (yağarsa) bulunduğu için şartlı birleşik cümledir.
Karıştırmayalım: Şart anlamı taşıyan ancak şart kipi (-se / -sa) ile kurulmamış cümleler, şartlı birleşik cümle değildir.
Örnek
- o Yarın geri getirmek üzere defterimi alabilirsin.
-› Bu cümlede şart anlamı vardır ancak şart kipi yoktur. Dolayısıyla cümle, şartlı birleşik cümle değildir.
c. İç İçe Birleşik Cümle
Yüklemdeki yargının dışında alıntı cümle ile kurulmuş bir yan cümlenin bulunduğu cümlelerdir.
Örnekler
- İnsan her zaman düşünerek konuşmalıdır, dedi.
Alıntı cümle Yüklem
-› Bu cümle, yüklemdeki yargının dışında alıntı cümle ile kurulmuş bir yan cümle bulunduğu için iç içe birleşik cümledir. - Balzac “Bencillik dostluğun zehridir.” demiştir.
Alıntı cümle Yüklem
-› Bu cümle, yüklemdeki yargının dışında alıntı cümle ile kurulmuş bir yan cümle bulunduğu için iç içe birleşik cümledir.
Örnek Soru
Aşağıdakilerden hangisi birleşik bir cümle değildir?
A) Yağmur, gün boyunca aralıklarla etkisini sürdürdü.
B) Sıcaktan bunalanlar sahilleri doldurmaya başladı.
C) Kendini geliştirmek istiyorsan çok okumalısın.
D) Güneş batarken çoban, sürüsüyle köye dönüyordu.
Çözüm: “A” seçeneğinde tek yüklem (sürdürdü) vardır ve fiilimsi, şart kipi ya da alıntı cümle kullanılmamıştır. Dolayısıyla bu cümle birleşik değil, tek yüklemli cümledir. “B, C, D” seçeneklerinde de tek yüklem vardır ancak bu cümleler, fiilimsi kullanıldığı için birleşik cümledir. Doğru cevap “A” seçeneğidir.
3. Birden Çok Yüklemli (Sıralı) Cümle
Birden çok yüklemin noktalama işaretleriyle (virgül, noktalı virgül) birbirine bağlandığı cümlelerdir.
Örnekler
- Antika eşyalara meraklıydı, hep müzayedelere katılırdı.
-› Bu cümlede “meraklıydı” ve “katılırdı” sözcükleri yüklemdir. İki yüklem, noktalama işaretiyle birbirine bağlandığı için cümle birden çok yüklemli (sıralı) cümledir. - Dışarı çıktı, sahile kadar yürüdü, martıları seyretti.
-› Bu cümlede “çıktı”, “yürüdü” ve “seyretti” sözcükleri yüklemdir. Üç yüklem, noktalama işaretiyle birbirine bağlandığı için cümle birden çok yüklemli (sıralı) cümledir. - Sözünü bil, pişir; ağzını der, devşir.
-› Bu atasözünde “bil”, “pişir”, “der” ve “devşir” sözcükleri yüklemdir. Dört yüklem, noktalama işaretleriyle birbirine bağlandığı için cümle birden çok yüklemli (sıralı) cümledir. - Yatağında doğruldu, etrafına şöyle bir baktı, kimseyi göremedi.
-› Bu cümlede “doğruldu”, “baktı” ve “göremedi” sözcükleri yüklemdir. Üç yüklem, noktalama işaretleriyle birbirine bağlandığı için cümle birden çok yüklemli (sıralı) cümledir.
Önemli Bilgi: Sıralı (birden çok yüklemli) cümlelerde Ögeler ortak kullanılabilir. Öge ortaklığı bulunan cümlelere “bağımlı sıralı”, bulunmayan cümlelere ise “bağımsız sıralı cümle” adı verilir.
Örnekler
- Genç adam bir gazete aldı, metroya bindi.
-› Bu cümlede “genç adam” öznesi “aldı” ve “bindi” yüklemleri için ortak kullanılmıştır. Dolayısıyla cümle, öznesi ortak (bağımlı) bir sıralı cümledir. - Öğretmenimiz kitapları dağıttı, biz de iki günde okuduk.
-› Bu cümlede “kitapları” nesnesi “dağıttı” ve “okuduk” yüklemleri için ortak kullanılmıştır. Dolayısıyla cümle, nesnesi ortak (bağımlı) bir sıralı cümledir. - Sokakta çocuklar oynuyor, kadınlar sohbet ediyordu.
-› Bu cümlede “sokakta” yer tamlayıcısı “oynuyor” ve “sohbet ediyordu” yüklemleri için ortak kullanılmıştır. Dolayısıyla cümle, yer tamlayıcısı ortak (bağımlı) bir sıralı cümledir. - Kardeşim bisikletten düştü, hepimiz çok korktuk.
-› Bu cümlede “düştü” ve “korktuk” yüklemleri arasında bir öge ortaklığı yoktur. Dolayısıyla cümle bağımsız bir sıralı cümledir. - Yazar bu kitapta farklı bir yöntem denemiş, kitap sondan başlıyor.
-› Bu cümlede “denemiş” ve “başlıyor” yüklemleri arasında bir öge ortaklığı yoktur. Dolayısıyla cümle, bağımsız sıralı cümledir. - Vapur iskeleden hareket etti, martılar da Karşıyaka’ya kadar vapuru izledi.
-› Bu cümlede “hareket etti” ve”izledi” yüklemleri arasında bir öge ortaklığı yoktur. Dolayısıyla cümle, bağımsız sıralı cümledir.
4. Bağlacı Olan (Bağlı) Cümle
Birden çok yüklemin bağlaçlarla birbirine bağlandığı cümlelerdir.
Örnekler
- Hazırladığı projeyi inceledim ve çok beğendim.
-› Bu cümle, “inceledim” ve “beğendim” yüklemleri birbirine bağlaçla (ve) bağlandığı için bağlacı olan cümledir. - Yazar, toplumu eğitmeli ama bilgiçlik taslamamalıdır.
-› Bu cümle “eğitmeli” ve “taslamamalıdır” yüklemleri birbirine bağlaçla (ama) bağlandığı için bağlacı olan cümledir. - Tansiyonu yine düşmüş çünkü ilaçlarını kullanmamış.
-› Bu cümle,”düşmüş”ve”kullanmamış”yüklemleri birbirine bağlaçla (çünkü) bağlandığı için bağlacı olan cümledir.
Karıştırmayalım: Sıralı cümlelerde de bağlı cümlelerde de birden çok yüklem vardır. Ancak sıralı cümleler noktalama işaretleriyle, bağlı cümleler ise bağlaçlarla birbirine bağlanır.
Örnekler
- İşlerini bitir, birlikte sinemaya gidelim.
- İşlerini bitir de birlikte sinemaya gidelim.
-› Bu cümlelerden birincisinde “bitir” ve “gidelim” yüklemleri noktalama işaretiyle (,), ikincisinde ise bağlaçla (de) birbirine bağlanmıştır. - Bu nedenle birinci cümle sıralı, ikincisi ise bağlı cümledir.
Dikkat: Bağlacı olan cümlelerde de öge ortaklığı söz konusu olabilir
Örnek
- Yazarın son kitabını aldım fakat henüz okumadım.
-› Bu cümlede “ben” gizli öznesi ve “yazarın son kitabını” nesnesi ortak kullanılmıştır.
Hatırlayalım: Bağlı cümlelerde “ve, de, ki, ama, fakat, ancak, yalnız, çünkü, zira, oysa, halbuki, ne…ne, ya… ya…, hem hem…” gibi bağlaçlar kullanılabilir.
Örnekler
- Şafakla beraber uyandı ve vakit kaybetmeden yola çıktı.
-› Bu bağlı cümle “ve” bağlacıyla kurulmuştur. - Adresi bulduk ancak evde kimse yoktu.
-› Bu bağlı cümle “ancak” bağlacıyla kurulmuştur. - Hem arabam bozuldu hem toplantıya geç kaldım.
-› Bu bağlı cümle”hem… hem…” bağlacıyla kurulmuştur.
Örnek Soru
I. Ne köyünden ayrılmak istiyor ne de hedeflerinden vazgeçebiliyordu.
II. Hafta sonları sahaflar sokağına gider, eski kitaplar alırım.
III. Herkes ondan şüpheleniyordu oysa onun bir şeyden haberi yoktu.
IV. Ben daha fazla yürüyemeyeceğim zira ayaklarım şişti.
Numaralanmış cümlelerden hangisi yapıca diğerlerinden farklıdır?
A) I B) II C) III D) IV
Çözüm: Verilen cümlelerin hepsinde birden çok yüklem vardır. I. cümlede “ne… ne… “, III. cümlede “oysa”, IV. cümlede “zira” bağlaçları kullanıldığı için bu cümleler “bağlacı olan cümle”dir. Ancak II. cümlede yüklemler noktalama işaretiyle bağlandığı için bu cümle “birden çok yüklemli (sıralı) cümle”dir. Doğru cevap “B” seçeneğidir.
