Cümle Türleri 10. Sınıf Edebiyat
CÜMLE TÜRLERİ
Bir yargı bildiren sözcüklere veya sözcük gruplarına cümle denir.
YÜKLEMLERİNE GÖRE CÜMLELER
1. Ad (isim) Cümlesi
Cümlenin yüklemi isim veya isim soylu bir sözcük ile oluştuğunda ad cümlesi olarak adlandırılır.
* Bu bölgede yetişen meyveler çok suludur.(ad)
* Gökyüzünden durmaksızın yağan şeyler, bir yaz yağmurunun ilk damlalarıydı. (sıfat tamlaması)
Ad cümlelerinin olumsuzu “değil” le yapılır. “değil” tek başına yüklem olmaz.
* Bu sorunu çözeriz, böyle söylemesi dert değil. (ad)
Eylemsiler (fiilimsiler) yüklem olduğunda da cümle isim cümlesi olur.
- Onun kafasındaki tek düşünce insanca yaşamaktı.
İsim-fiil
İsim ve isim soylu bir sözcük yüklem olduğunda ek fiil düşebilir.
- Kerem bugün çok neşeli. (dir)
Yüklem: İsim - Babam oldukça sabırlı. (dır)
Yüklem: İsim
Yukarıdaki altı çizili yüklemler, ad ve ad soylu oldukları için, bu cümleler ad (isim) cümlesi olarak nitelendirilir.
Kökteş veya bazı sesteş sözcükler yüklem olduğunda yüklemin sözcük çeşidi, cümledeki anlama bakılarak saptanır.
- İçeri girerken bana verdiği çiçek bir güldü.
İsim - O gece anlattığım her şeye güldü.
Fiil
2. Eylem (Fiil) Cümlesi
Cümlenin yüklemi çekimli fiil ise o cümle, eylem cümlesi olarak adlandırılır.
- Bir çocuk hoşgörüyle yetiştirilmişse sabırlı olmayı öğrenir.
Eylem - İnsanların çoğu, kaybetmekten korktuğu için sevmekten de korkuyor.
Eylem - O akşam işimden erken çıkmıştım.
Eylem - Sanki bütün mağazalar, bu insanlara mutluluk satıyor.
Eylem - Yaşayışı, toplumun ölçütlerine pek uymuyor.
Eylem - Şairler, duygularını sanatsal olarak dile getirir.
Eylem - İş arkadaşlarıyla pek içli dışlı olmazdı.
Eylem
Yukarıdaki altı çizili yüklemler, çekimli eylem oldukları için, bu cümleler eylem (fiil) cümlesi olarak nitelendirilir.
DİZİLİŞLERİNE GÖRE CÜMLELER
Cümlelerin yüklemine bağlı olarak, yargının cümle sonunda bulunması kurallı, cümle sonunda yer almaması devrik, yargının bildirilmemesi eksiltili olmasıyla ölçülür.
1. Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi sonda bulunan cümlelerdir.
- Zaman, hiç kimse için beklemez.
Yüklem - Sevgi ülkesine kanat çırpıp konacağım.
Yüklem - Badem bahçesinin yanı geniş bir bağdı.
Yüklem - Hava sıcak olduğu için pencere açıktı.
Yüklem
2. Devrik Cümle
Yüklemi sonda bulunmayan cümlelerdir.
- İnsanlar yaşlanmaktan korkuyor, gençliğin kıymetini bilmediği için.
Yüklem - Fatih, anahtarı fakir bir kadına emanet etmişti o yıllarda.
Yüklem Grubu - Acıdır namerde el açmak.
Yüklem - Dün uçakla gelmiş Ankara’dan.
Yüklem
İlk gittiğim konserdi bu. (yüklem)
Kulaklarım uğuldamaya başladı (yüklem) birden.
Yaşadığı dönemin en büyük şairidir (yüklem) Nedim.
3. Eksiltili Cümle
- Yüklemi olmayan cümlelerdir. Betimleme cümlelerinde sıkça görülür
- Yıllar, yıllar sonra…
- Beyoğlu’nda bir sabah…
- Tramvay sesi, kahkahalar, koşuşturan insanlar arasında…
- Az veren candan, çok veren maldan…
- Önümüzden deniz, ardımızda orman…
- Eşsiz manzara içinde yeşilin binbir tonu…
- Safranbolu’da bir çay molası, ardından Amasra’ya yolculuk.
ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER
Yüklemin bildirdiği hareketin, işin, oluşun bildiriş şekli değişebilir. Cümlenin anlam özelliği bu bildiriş farkından doğmaktadır. Böylece olumlu, olumsuz, soru, ünlem, emir, gereklilik, dilek ve koşul anlamları oluşur.
1. Olumlu Cümle
Cümlenin bildirdiği yargı gerçekleşmiş veya gerçekleşebilecek nitelikteyse bu cümleler olumludur.
Olumluluk, biçim ve anlam açısından ayrı ayrı incelenir. Bu sebeple şekilce olumlu olan bazı cümleler, anlamca olumlu olmayabilir yahut şekilce olumsuz görünen bir cümle, anlamca olumlu olabilir.
a) Biçimce ve Anlamca Olumlu Cümle
İçinde “-maz, -mez, -ma, -me, -sız, -siz, değil, yok” gibi olumsuzluk bildiren bir ek ya da sözcüğün bulunmadığı, yargısı gerçekleşmiş veya gerçekleşebilecek cümledir.
- Gökyüzündeki iyilik melekleri bile ağladılar onun durumuna. (olumlu cümle)
- Güneş, yeryüzünün bütün topraklarını aynı cömertlikle aydınlatır. (olumlu cümle)
- Genç sanatçı, bu hayata çok yabancıydı. (olumlu cümle)
- Bu türkü, yağmurlar yağınca daha güzel. (olumlu cümle)
- Huzur bir yaşam için köy hayatını tercih etti. (olumlu cümle)
- Zambaklar güzel kokularını sokağa yayıyordu (olumlu cümle)
Anlamca olumluluk “hoşumuza giden durum” diye algılanmamalıdır. Yargının gerçekleştiğine veya gerçekleşmediğine bakılmalıdır.
Örneğin; “Adam öldü” cümlesinde “ölüm” hoşa gitmeyen bir durum dahi olsa, cümle anlamına göre olumludur.
b) Biçimce Olumsuz, Anlamca Olumlu Cümle
İçinde “-maz, -mez, -ma, -me, -sız, -siz, değil ve yok” gibi olumsuzluk ekleri veya sözcükleri bulunan, yargının gerçekleştiği veya gerçekleşebileceğini belirten cümlelerdir.
♦ Ne kadar akıllı bir çocuk olduğunu bilmez miyim?
(bilirim)
♦ Seni hiç tanımaz mıyım?
(tanırım)
♦ Televizyon izlemesin demiyorum.
(izlesin)
♦ Ben kendimi bilmez miyim?
(bilirim)
♦ Ne dediğini anlamıyor değilim.
(anlıyorum)
2. Olumsuz Cümle
Yüklemdeki yargının yahut eylemin gerçekleşmediği veya gerçekleşemeyeceğini belirten cümlelerdir. Olumlu cümleler gibi ikiye ayrılır:
a) Biçimce ve Anlamca Olumsuz Cümle
Yüklemi biçimce olumsuzdur ve yargı gerçekleşmez. “-ma, -me, -maz, -mez, -sız, -siz, değil, yok” gibi olumsuz ifadeler cümlenin yükleminde yer almalıdır.
Ben anlamam toptan, tüfekten.
Bana karşı çok anlayışsızsın.
Şu çırılçıplak dağlarda seyrettiğim manzarayı hiçbir yerde görmedim.
Binlerce kekliğin bir tanesi dahi, bu meydanda yoktu.
b) Biçimce Olumlu, Anlamca Olumsuz Cümle
Yükleminde “-ma, -me, -sız, -siz, değil, yok” gibi olumsuzluk bildiren eklerin ya da sözcüklerin bulunmadığı, yargının gerçekleşemeyeceğini gösteren cümlelerdir.
♦ Ne bir sevenim var ne seven bir kalbim! (Bağlaçlar konusunda “ne…ne” bağlacının şekilce olumlu cümleleri anlamca olumsuz yaptığını görmüştük.)
♦ Gel de şu İskenderun’un sıcağında uyu!
(Uyuyamazsın)
♦ Bir daha böyle biriyle ortaklık yapar mıyım?
(Yapmam)
3. Soru Cümlesi
İçinde soru eki ya da soru sözcüklerinden biri bulunan ve soru anlamı taşıyan cümlelerdir. İkiye ayrılır:
a) Gerçek Soru Cümlesi
Hem şekilce hem de anlamca soru soran cümlelerdir. Sonuna soru işareti konur.
* Uçak saat kaçta havalandı?
* O da sizin ortağınız mı?
b) Sözde Soru Cümlesi
“mi” soru edatıyla ya da diğer soru sözcükleriyle soru soruyormuş gibi görünen fakat yanıt beklemeyen cümlelerdir.
* Ben seni unutur muyum hiç?
* İnsan büyüğüne böyle mi davranır?
Not: Sözde soru cümlelerinin sonuna da soru işareti konur.
4. Ünlem Cümlesi
Korku, heyecan, sevinç, keder… gibi duygu yoğunluğu içeren cümlelerdir.
* Of, her şeyden bıktım artık!
* Aman, biraz dikkat et!
5. Emir Cümlesi
Emir anlamı taşıyan cümlelerdir. (Emirin kip ekinin olmadığını “sözcüğün yapısı ve fiiller” konularında görmüştük.)
* Hemen sus ve yerine otur.
* Bu işleri yarın sabah bitirsin.
* Sen, şu odaya geç.
* Biraz sus da beni dinle.
* Bir daha oraya gitme.
6. Gereklilik Cümlesi
Bir işin yapılması gerektiğini gösteren cümlelerdir.
- Artık kendime dikkat etmem gerek.
- Ona sır vermemelisin.
- Onu çok dikkatli dinlemelisin.
- Suyun kesilmemesi için faturayı ödemen gerek.
UYARI
(-meli, -malı) tahmin anlamı da taşıyabilir.
- Şimdi Çukurova ‘ya bahar gelmiş olmalı.
7. Dilek Cümlesi
Bir dileği, bir isteği anlatan cümlelerdir. “Keşke, inşallah, dilerim…” gibi sözcükler içerebilir.
- Yarın uyandığımda, dileklerim gerçekleşmiş olsa.
- Keşke sen de bizimle gelsen.
8. Koşul (Şart) Cümlesi
Yargının, eylemin gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı cümlelerdir.
1. Böyle davranmaya devam edersen, koca dünyada yalnız kalırsın.
- Burada “davranmaya devam edersen” ifadesi koşulu,
- “koca dünyada yalnız kalırsın” ifadesi ise sonucu belirtir.
2. Artık, hayat beni asla yaralayamaz, eğer istemezsem.
- “Hayat beni asla yaralayamaz” cümlenin sonucunu,
- “eğer istemezsem” ise bu sonucun bağlı olduğu koşulu ifade eder.
3. O varsa, ben bu işte yokum.
- Bu cümlede “O varsa” ifadesi bir koşul,
- “ben bu işte yokum” ifadesi ise bu koşula bağlı olan sonuçtur.
4. Babam izin verirse, sizinle gelirim.
- “Babam izin verirse” koşulu açıkça belirtiyor,
- “sizinle gelirim” ise bu koşul gerçekleşirse oluşacak sonucu ifade ediyor.
YAPILARINA GÖRE CÜMLELER
1. Basit Cümle
Tek yargılı cümlelerdir; yani içinde yüklem dışında, fiil ya da fiilimsinin veya başka bir yüklemin bulunmadığı cümlelerdir.
- Hoşgörü ve nezaket, eleştiriden çok daha yararlıdır.
- Bu cümlede “yararlıdır” sözcüğü cümlenin yüklemidir. Cümledeki ana yargıyı ifade eder.
- Ben, seni büyük bir adam gibi gördüm.
- Burada “gördüm” sözcüğü yüklem olarak kullanılmıştır ve cümlede yapılan eylemi belirtir.
- Damların üstünü, kır çiçekleri ve ot bürümüş.
- Bu cümlede “bürümüş” sözcüğü yüklemi oluşturur ve durumun gerçekleştiğini bildirir.
2. Birleşik Cümle
Birden çok yargı bildiren cümlelerdir. Yargılardan biri temel cümle, diğeri yan cümledir.
Temel Cümle: Yüklem ve yükleme bağlı sözcük grubu temel yargıdır.
Yarı Cümle: Yüklemi tamamlayan, tek başına bağımsız bir görev üstlenmeyen yargılardır.
Birleşik cümleler kuruluşlarına göre dört grupta incelenir:
a) Girişik Birleşik Cümle:
Yan yargıların fiilimsilerle kurulduğu cümlelerdir. Yüklem dışında kullanılan fiilimsiler yan cümleciktir.
- İnsanları eleştirmek yerine, onları anlamaya çalışalım.
(fiilimsi – fiilimsi – yüklem) - Dertlerini gözyaşında boğmak isteyenlere, dertlerin yüzme bildiğini söyle.
(fiilimsi – fiilimsi – yüklem)
Yan cümlecik, temel cümlenin herhangi bir ögesi olur.
- Gecesini gündüzüne katıp projeyi zamanında bitirdi.
(Yan cümlecik: Zarf tümleci görevinde) - Söyleyecek bir sözüm kalmadı.
(Yan cümlecik: Özne görevinde)
Gönülsüz yapılan işten hayır gelmez.
(Yan cümlecik dolaylı tümleç görevinde)
Cambazın yaptıklarını hayretle seyrettik.
(Yan cümlecik nesne görevinde)
Kendine saygısı olmayan insan mutsuzdur.
(Yan cümlecik özne görevinde)
Tüm gücümle çalışmaya söz verdim.
(Yan cümlecik dolaylı tümleç görevinde)
Dertlerini ağlaya ağlaya anlattı.
(Yan cümlecik zarf tümleci görevinde)
Olanları anlatmayı unutma.
(Yan cümlecik nesne görevinde)
Not: Bir cümlede yüklem dışında kaç fiilimsi varsa o kadar da yan cümlecik vardır.
b) İç İçe Birleşik Cümle:
Yan yargısı, bir aktarma cümle olan birleşik cümledir. Yan yargı temel cümlenin herhangi bir ögesidir.
Seni her şeyden çok seviyorum / derdi.
(yan yargı) / (yüklem – temel yargı)
O yıllara bir daha geri dönsem sana gelirim / dedi.
(yan yargı) / (temel yargı)
c) Koşullu Birleşik Cümle:
Yan cümle temel cümlenin koşuludur. Yan cümlede, şart eki “-sa, -se” eki bulunur.
En uygun zamanı beklersen / hiç başlayamazsın.
(koşul – yan yargı) / (temel yargı)
d) Ki’li Birleşik Cümle:
Çekimlenmiş bir eylemden oluşan yan cümlenin temel cümleye “ki” bağlacıyla bağlandığı cümlelerdir.
Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
Bu tür cümlelerde ikinci yargı, birincinin açıklayıcısıdır.
Anladım ki hayat her şeye rağmen güzeldir.
3. Sıralı Cümle
Yargı bildiren ifadelerin art arda sıralandığı cümlelerdir. Sıralı cümleler, virgül veya noktalı virgülle bağlanır. Sıralı cümleler ikiye ayrılır:
a) Bağımsız Sıralı Cümle:
Öğe ortaklığı olmayan cümlelerdir.
Yarın size geliyoruz, siz bugünden hazırlanmaya başlayın.
(yüklem) / (yüklem)
Küçücük elini yanağının altına koymuşsun, nemli alnındaki sarı lülelerin, ıslak ıslak görünüyor.
(yüklem) / (yüklem)
Yukarıdaki cümlelerde öğe ortaklığı olmadığı için bağımsız sıralı cümle olarak adlandırılır.
b) Bağımlı Sıralı Cümle:
Öğe ortaklığı olan cümlelerdir.
Yapabileceğin kadar söz ver, verdiğin sözden fazlasını yap.
(yüklem) / (özne ortak) → sen / (yüklem)
Şans bukalemun gibidir; biraz zaman tanıdığında değişir.
(özne) → şans / (yüklem) / (yüklem)
4. Bağlı Cümle
Birden fazla yargının birbirine bağlaçla bağlandığı cümlelerdir.
Elindeki silahta mermi kalmamıştı ama süngüsüne güveniyordu.
Yaşı, elliyi geçmişti fakat kalbi henüz yirmi yaşındaydı.
Çözümlü Örnek Test Soruları: Cümle Türleri
- “Hava birden karardı ve yağmur yağmaya başladı.” cümlesi hangi cümle türüne örnektir?
A) Basit cümle
B) Birleşik cümle
C) Sıralı cümle
D) Bağlı cümleÇözüm:
Bu cümlede “karardı” ve “yağmaya başladı” olmak üzere iki yüklem vardır ve bu yüklemler “ve” bağlacıyla birbirine bağlanmıştır. Bu nedenle bağlı cümledir.
Cevap: D - “Kitap okuyor, kahve içiyor ve dinleniyordu.” cümlesi hangi cümle türüne girer?
A) Basit cümle
B) Birleşik cümle
C) Sıralı cümle
D) Bağlı cümleÇözüm:
Bu cümlede birden fazla yüklem (“okuyor”, “içiyor”, “dinleniyordu”) vardır ve bu yüklemler virgül ve “ve” bağlacıyla birleştirilmiştir. Bu nedenle bağlı cümledir.
Cevap: D - “Sana yardım edeceğim çünkü sen bana çok destek oldun.” cümlesi hangi cümle türüne örnektir?
A) Basit cümle
B) Birleşik cümle
C) Sıralı cümle
D) Bağlı cümleÇözüm:
Bu cümlede “Sana yardım edeceğim” ana cümlesi, “çünkü sen bana çok destek oldun” yan cümlesi ile sebep-sonuç ilişkisi kurmuştur. Bu nedenle birleşik cümledir.
Cevap: B - “Ders çalıştım, kitap okudum.” cümlesi hangi cümle türüne girer?
A) Basit cümle
B) Birleşik cümle
C) Sıralı cümle
D) Bağlı cümleÇözüm:
Bu cümlede iki yüklem (“çalıştım”, “okudum”) vardır ve virgül ile birleştirilmiştir. Bu nedenle sıralı cümledir.
Cevap: C - “Gece çok soğuktu, sabah ise güneş açmıştı.” cümlesi hangi cümle türüne örnektir?
A) Basit cümle
B) Birleşik cümle
C) Sıralı cümle
D) Bağlı cümleÇözüm:
Bu cümlede iki yüklem (“soğuktu”, “açmıştı”) vardır ve virgül ile birleştirilmiştir. Bu nedenle sıralı cümledir.
Cevap: C - “Bu kitabı çok seviyorum, çünkü dili oldukça akıcı.” cümlesi hangi cümle türüne örnektir?
A) Basit cümle
B) Birleşik cümle
C) Sıralı cümle
D) Bağlı cümleÇözüm:
Cümlede “Bu kitabı çok seviyorum” ana cümlesi, “çünkü dili oldukça akıcı” yan cümlesi ile sebep-sonuç ilişkisi kurmuştur. Bu nedenle birleşik cümledir.
Cevap: B