CÜMLE TÜRLERİ

1. YÜKLEMİN TÜRÜNE GÜRE CÜMLELER

Cümle yüklemin türüne göre incelenirken yüklemi oluşturan sözcüklerin türüne bakılır.

A. Eylem Cümlesi

Yüklemi çekimli eylem olan cümlelerdir.

B. İsim Cümlesi

Yüklemi isim soylu bir sözcük olan cümlelerdir. İsim soylu sözcük, ek eylem alır ve yüklem görevinde olur.

2. ANLAMLARINA GÜRE CÜMLELER

A. Olumlu Cümle

Yüklemde belirtilen yargının gerçekleştiğini ya da gerçekleşeceğini bildiren cümlelerdir. Olumlu cümleler, yargının yapıldığını, yapılmakta olduğunu ya da yapılacağını bildirir.

Olumlu cümleler,“-me” olumsuzluk eki, isimlere gelerek olumsuzluk bildiren “-siz” eki, “yok” ve “değil” sözcüklerini almaz.

Cümlenin anlamındaki olumluluk, cümledeki durumun olumlu veya olumsuz oluşuyla karıştırılmamalıdır.

“Komşumuzun babası, geçen hafta hayatını kaybetti.” cümlesi içerdiği duygu yönünden olumsuz gibi algılansa da anlamca olumlu bir cümledir. Dikkat edilecek nokta cümlede olumsuzluk ekinin bulunmamasıdır.

• Mutfakta düğün öncesi tatlı bir telaş vardı.
• Küçük çocuk top oynarken yere düştü.
• Beni aramandan dolayı çok mutluydum.
• Yedi yıldır her yerde kardeşini arıyor.

Biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümleler

Bu cümlelerde cümlenin kuruluşu olumsuz olsa da cümle anlamı yönünden olumludur. İki olumsuzluk; biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümle kurar.

• Benim arkamdan iş çevirdiğinizi anlamıyor değilim.
  (Benim arkamdan iş çevirdiğinizi anlıyorum.)
• Bu sınavda başarılı olmak için ne çok çalıştığını bilmez miyim?
  (Bu sınavda başarılı olmak için ne çok çalıştığını biliyorum.)
• Bugüne kadar İngiliz edebiyatından hiç şiir okumamış olamazsın.
  (Bugüne kadar İngiliz edebiyatından mutlaka şiir okumuşsundur.)

B. Olumsuz Cümle

Eylem cümlelerinde işin, oluşun yapılmadığını veya olmadığını; isim cümlelerinde ise sözü edilen kavramın olmadığını belirten cümlelerdir. Eylemlere “-me” olumsuzluk eki, isimlere de olumsuzluk bildiren “-siz” eki, “yok” veya “değil” sözcükleri getirildiğinde cümle anlamca olumsuz olur.

• Aldığı kıyafetlerin hiçbiri güzel değildi.
• Katıldığı yarışmada dereceye giremedi.
• Aldığımız arazide bir tane bile meyve ağacı yok.
• Ben senden hiç korkmuyorum.
• Yerde duran dergi onun değilmiş.

Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümleler

Bu cümlelerde olumsuzluk bildiren ek veya sözcük olmasa da cümle anlam yönünden olumsuzluk bildirir.

• Ne tiyatroya ne de sinemaya giderim.
  (Tiyatroya da sinemaya da gitmem.)
• Bu insanlarla anlaş anlaşabilirsen.
  (Bu insanlarla anlaşamazsın.)
• Böyle ağlamaya kızgınlık mı kalır insanda?
  (Böyle ağlamaya insanda kızgınlık kalmaz.)
• Sana verebilecek bir şeyim mi var?
  (Sana verebilecek bir şeyim yok.)
• Ben sana hiç yalan söyler miyim?
  (Ben sana yalan söylemem.)

C. Şart Cümlesi

Yan cümlesi dilek kiplerinden şart kipiyle çekimlenmiş cümlelerdir.

• Benimle gelirsen çok mutlu olurum.
• Evden çıkabilirsem size de uğrarım.
• Kahve içersen uykun kaçar.
• Erken giderseniz yer bulursunuz.

D. Soru Cümlesi

Bir işin yapılıp yapılmadığını bilmek, bir durumla ilgili bilgi edinmek ya da bir durumun nedenini sormak gibi amaçlarla kurulan cümlelere denir.

1. Gerçek Soru Cümlesi

Gerçekten bir yanıt almak amacıyla sorulan, soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümlelerdir.

• En son hangi filmi izledin?
• Bu soruların cevabını kim biliyor?
• Floransa geziniz nasıl geçti?
• Hangi oyunu daha çok beğendiniz?

2. Sözde Soru Cümlesi

Gerçekte bir cevap beklemeyen, cümlenin anlatımını etkili kılmak amacıyla farklı anlam özellikleri taşıyan cümlelerdir.

• Lütfen şu dosyayı uzatır mısınız?
  Rica anlamı
• Ben sana bu iş kesin olacak dememiş miydim?
  Onaylatma anlamı
• Acaba buradan taşınsak mı?
  Kararsızlık anlamı
• Çeşme’ye gitmek varken Kumburgaz’a mı gidilir?
  Önemsizlik anlamı
• Bu yemeği senden daha güzel kim yapabilir?
  Övme anlamı
• Annemin yemekleri nerede, benimkiler nerede?
  Karşılaştırma anlamı
• Bu sözleri ben mi söylemişim yani?
  Yalanlama anlamı
• Bu eşyaları benim almış olmam mümkün mü?
  İmkânsızlık anlamı
• Hani bir daha benimle böyle konuşmayacaktınız?
  Sitem anlamı

E. Ünlem Cümlesi

Yargıyı bir duygu aktararak ortaya koyan cümlelerdir. Çoğu zaman kızgınlık, sevinme, alınma, heyecan gibi bir duygu aktarır ya da seslenme bildirir.

• Yaşasın, hep beraber tatile gidiyoruz!
  Sevinme
• Ah, hiç olmazsa onu son bir kez görseydim!
  Pişmanlık
• Hişt, bırak onu elinden hemen!
  Uyarı
• Hey, buraya gelsene!
  Seslenme
• Ey Türk gençliği!
  Seslenme
• Yazıklar olsun senin için harcadığım onca emeğe!
  Sitem
• Of, yine her tarafı dağıtmış!
  Yakınma
• Ne güzel bir kitap bu!
  Beğeni

F. Emir Cümlesi

Yüklemi emir kipiyle çekimlenmiş cümlelere emir cümlesi denir.

• Bu salonu derhâl topla.
• Bir daha derse geç kalmayın.
• Yarın inşaatı kontrol etsinler.
• Bu odaya kapıyı çalmadan girmeyin.

G. İstek Cümlesi

Yüklemi istek kipiyle çekimlenmiş cümlelere denir.

• Biraz hamakta sallanayım.
• Dikkat et, kendini üşütmeyesin.
• Haydi gel seninle biraz gezelim.
• Ben çıkıp biraz hava alayım.

3. ÖGE DİZİLİŞİNE GÜRE CÜMLELER

A. Kurallı (Düz) Cümle

Yüklemi cümlenin sonunda olan cümlelerdir.

• Tanışalı dört yıl oluyor.
• İnsan; düşünmek, sevmek, inanmak için dünyaya gelmiştir.
• Çocukluğunu Ege’nin bir ilçesinde geçirmiş.

B. Devrik Cümle

Yüklemi sonda bulunmayan, cümle içinde başka bir yerde bulunan cümlelerdir. Şiirlerde sıklıkla kullanılan cümle türüdür.

• Aşklar uçup gitmiş olmalı bir yazla
• Çocuklar ekmek yiyorlar gibidir sesin
• Ay süzülürdü dut yapraklarının arasından.
• Ali, içinde ne ıstırap ne grev ne de kaza olan bir fabrikaya benzetirdi semaveri.

C. Eksiltili Cümle

İçinde yüklem bulunmayan cümlelerdir. Eksiltili cümlelerde eksik olan yüklem bölümü, okuyan kişi tarafından tamamlanabilmelidir.

• Ve cümle yitikler, mağluplar, mahzunlar…
• Ev yapacaksan tuğladan, kız alacaksan Muğla’dan. ..
• Arkada zincirlenen yüksek Toros dağları…
• — Nereden geldiniz?
  — İskenderun’dan
• Hadi gözünüz aydın…

Not: Yüklemindeki ek eylem düşmüş olan cümleler, eksiltili cümle ile  karıştırılmamalıdır.

• Ortam oldukça gergin. (dir)
• Hayatta en çok istediğim şey kendime ait bir ev. (dir)

4. YAPILARINA CÜRE CÜMLELER

A. Basit Cümle

İçinde tek bir yargı, tek bir yüklem bulunan cümlelerdir. Basit yapılı cümlelerde eylemsi, dolayısıyla yan cümle bulunmaz.

“Elimde bir tek bu küçük ev kalmıştı.” cümlesi basit bir cümledir çünkü cümlede “kalmıştı” yükleminden başka yargı bildiren öge yoktur.

B. Birleşik Cümle

Birden fazla yargı içeren cümlelerdir. Bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan en az bir yan cümlecikten meydana gelirler.

Birleşik cümleler, yan cümlenin özelliğine ve yükleme bağlanışına göre kendi içinde dört kola ayrılır:

1. Girişik Birleşik Cümle

Yan cümleciğin eylemsi ile kurulduğu cümlelerdir. Bu cümleler, eylemsilerle kurulmuş yan cümle veya cümlecikler ile yargının bulunduğu temel cümleden meydana gelir. Temel cümle, yüklemin yer aldığı cümledir.

“Bu çalışmada çocuklar rastgele seçilerek iki gruba ayrıldı” cümlesinde “ayrıldı” çekimli eylemi, yüklemdir. Yan cümle ise “rastgele seçilerek “eylemsi öbeğidir. Cümlede zarf tümleci görevindedir.

C. Sıralı Cümle

Yargı bildiren iki veya daha fazla cümlenin virgül veya noktalı virgülle birbirine bağlanmasıyla oluşan cümlelerdir.

Aralarında her zaman belirli bir anlam ilgisi bulunmasa da söyleyişe bir hareket katmak için basit ya da bileşik cümleler birbirlerine virgül veya noktalı virgülle bağlanabilir.

D. Bağlı Cümle

Yargı bildiren iki veya daha fazla cümlenin bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla oluşan cümlelerdir. Çoğunlukla “ve, veya, ya da, da, fakat, ama, lakin, hâlbuki, ne…..ne” bağlaçları kullanılır.