COĞRAFYA’NIN TANIMI, KONULARI, BÖLÜMLERİ VE GELIŞIMI

Coğrafya’nın Tanımı, Konuları ve Bölümleri

Coğrafya, Yunan Dönemi’nde geo (jeo) ve graphien (grafeyin) kelimelerinin birleşmesiyle çizerek tasvir etme anlamında kullanıldı. Coğrafya kelimesini ilk kez coğrafyanın babası olarak tabir edilen Eratosthenes kullanmıştır. İslam bilim dünyasında ise bu kavram ilk kez 12. yüzyılda “Cuğrafiya” şeklinde Türkçe’ye ise 15. yüzyılda Fatih Dönemi’nde girmiştir. Günümüzde coğrafya yeryüzü incelemekle birlikte doğa ile insan arasındaki ilişkileri, nedenleri ve sonuçlarıyla birlikte araştırarak sentez yoluyla faydalı olmakta olan bir bilimdir.

Doğal (fiziki) ve beşeri olaylarının oluşumunu, gelişimini, geçmişten günümüze geçirdiği evreleri inceleyen coğrafya birçok dala ayrılmıştır. Fiziki Coğrafya; jeomorfoloji, klimatoloji, hidrografya, toprak coğrafyası, biyocoğrafya ve matematik coğrafya gibi bölümlere ayrılır. Beşerî Coğrafya ise nüfus coğrafyası, yerleşme coğrafyası, kültürel coğrafya ve ekonomik coğrafya gibi birçok bölümden oluşur.

Fiziki (Doğal) Coğrafya’nın Bölümleri

a) Jeomorfoloji: Yer şekillerini inceleyen bu bölüm temelde taş küre üzerinde oluşmuş olan dağlar, ovalar ve platolar gibi yer şekillerinin gelişimi ve dağılışını inceler. Jeoloji, jeofizik, litoloji ve kartografyadan faydalanır.

b) Hidrografya: Hidrocoğrafya da denilen sular coğrafyası; okyanusları, denizleri, akarsuları, gölleri ve yer altı sularını inceler. Hidrografya, akarsu bilimi (potamoloji), göl bilimi (limnoloji) ve okyanus bilimi (oseanografya) gibi bilimlerden yararlanır.

c) Klimatoloji: İklim bilimidir. Hava kürede meydana gelen sıcaklık, basınç, nemlilik ve yağış ile ilgili bilgileri meteoroloji biliminden elde eder. Biyoloji, botanik ve zooloji bilimlerinden faydalanarak iklim tipleri ile ilgili çalışmalar yapar.

d) Biyocoğrafya: Canlılar coğrafyası olarak tanımlanan bu bölümde biyoloji, botanik zooloji ve tıp bilimlerinden faydalanılır. Bitki coğrafyasının (fitocoğrafya) önemli bir dalıdır.

e) Matematik Coğrafyası: Güneş sistemi, Dünya ve hareketleri ile ilgili astronomi biliminden faydalanarak coğrafi sonuçlara ulaşır. Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS); hava fotoları uydu görüntüleri, coğrafi istatistikler ile kartografya (harita bilimi) darı faydalanır. Dünya’nın boyutları enlem ve boylamın etkileri matematik coğrafya ile ilgilidir.

Coğrafya Öğrenmenin Faydaları

• Haritalardan faydalanarak yön, ölçek, uzunluk, alan ve konum bilgilerini bulmayı veya harita okumayı öğrenir.
• Kuraklık, nemlilik, iklim koşulları, iklim tipleri, değişen çevre, doğal afetler, küresel ısınma, çevre kirliliği, hava koşullarını yorumlama, kültürel ve ekonomik özellikleri yorumlama ve kavramları öğrenmeyi sağlar.
• Çevre bilincinin oluşmasını sağlar.
• Ülkenin kaynaklarını öğrenip dünyada tanıtımı için temel bilgi kaynağıdır.
• Dünya’da yeni oluşumları (siyasi – kültürel – ekonomik) kavrayabilme kabiliyetini arttırır.
• Savaşlarda arazi kullanma, kötü hava koşullarına ve afetlere karşı önlem alma yeteneğini artırır.
• Coğrafi bilgi bireyin dünyaya bakış açısını etkiler.
• Coğrafya öğrenmek insanın ufkunu genişletir.
• Coğrafya insanın yakın çevresinden başlayarak ülkesini ve dünyayı tanımasını sağlar.

Coğrafya’nın Gelişimi

Coğrafya’nın Tarihsel Seyri

İnsanoğlu her zaman çevresini merak etmiş ve yorumlamıştır. Yazının keşfinden önce dahi yer ve yön bulmayı öğrenmiş, bu bilgilerle, resim ve semboller yardımıyla ilk basit haritaları yapmıştır. MÖ 6200’lere dayanan Çatalhöyük haritası bu haritalardan biridir.

İlk Çağ’da Coğrafya ile ilgilenen Anadolu, Mısır ve Mezopotamya bölgelerinde yaşayan Mısır, Babil ve Yunan filozoflardı. Homer, Hekataios ve Herotod’un eserlerinde coğrafi bilgi ve bakış açısı mevcuttur. Bu dönemdeki bilgi ve birikimleri Yunan medeniyetine taşıyan Platon, Thales, Anaksimender, Hekateios ve Eratosthenes coğrafya ilminin ilk kurucuları sayılır.

Daha sonra bir gezgin olan Strabon Geographika eseriyle; Batlamyus, Coğrafya Kılavuzu adlı eseriyle önemli katkılar sağladı. Bu dönemde tasvir ve yazılı anlatım haritaların önemli içeriğiydi.

Not: Geçmişten Günümüze önemli eserler bırakan bazı coğrafyacılar şunlardır: Eratosthenes, Muhammed İdrisi, Biruni, Piri Reis, Seydi Ali Reis, Ali Macar Reis, Katip Çelebi, Evliya Çelebi, Alexander von Humboldt, Batlamyus, İbrahim Hakkı Akyol, F. Sabri Duran, Reşat İzbırak, Oğuz Erol, Sırrı Erinç.

Orta Çağ’da Avrupa’da kilisenin baskısının bilim ve coğrafya üzerindeki olumsuz etkisi var iken doğuda İslam coğrafyacıları coğrafya ilmine büyük katkılar sağladı. İslam coğrafyasının babası sayılan Makdisi, İbn Hurdazbih sayılır. Mesudi, Biruni ve İbn-i Sina bu dönemde öne çıkmıştır.

Kaşgarlı Mahmut’un hazırladığı dil sözlüğü olan Divan-ı Lügati’t Türk adlı eserde Orta Asya’nın coğrafi özellikleri ile ilgili zengin bilgiler yanında Dünya dil haritası mevcuttur.

Orta Çağ’ın İslam coğrafyasının bilgi birikimini batıya taşıyan en önemli bilgin ise Kitâb-ür Rüşandi (Roger’in Kitabı) eseriyle Muhammed İdrisi’dir.

Yeni Çağ ve Yakın Çağ’da coğrafyada büyük ilerlemeler yaşandı. Rönesans ve Reform hareketlerinin etkisiyle Müslüman coğrafyacıların eserleri okundu. Pusulanın keşfi ile uzak bölgelere seyahatlerin yapılması coğrafyaya değer kattı. Daha sonraları fiziki coğrafyanın kurucusu kabul edilen Alexander von Humboldt ve beşerî coğrafyanın kurucusu kabul edilen Karl Rilter (Carl Ritter) modern coğrafyanın kurucuları sayıldı.

Osmanlı Dönemi’nde coğrafyaya ilk katkıyı Fatih Sultan Mehmet Han vermiştir. Eski medeniyetlere ait birçok eseri tercüme etmiştir. Özellikle Batlamyus’un kitabını ve haritasını tercüme ettirerek Osmanlıdaki coğrafya araştırmalarına katkı sağladı. Piri Reis’in Kitab-ı Bahriye’si, Evliya Çelebi’nin Seyahatname adlı eseri en önemli eserlerdendir.

Ülkemizde coğrafyada modern esintiler 20. yüzyılın başlarına denk gelmiştir. Avrupa’dan gelen coğrafyacılarla birlikte yurt dışında yetişmiş Faik Sabri Duran, Ali Macit Arda ve Hamid Sadi Selen ülkemizde coğrafyanın yeni temellerini attı. Daha sonra ülkemizde yetişmiş olan Cemal Arif Alagöz, Besim Darkot, İbrahim Hakkı Akyıl, Ali Tanoğlu, Reşat İzbırak, Sırrı Erinç ve Ahmet Ardel gibi değerli coğrafyacılar yetişti. Bunlardan biri de günümüzde çok önemli eserler veren kendini coğrafyaya adamış Prof. Dr. Hayati Doğanay’dır. Ayrıca İbrahim Atalay, Erol Tümertekin, Süha E. Göney, Metin Tuncel kendi alanlarında önemli eserler vermiş değerli coğrafya bilim şahsiyetleridir.

Coğrafya’nın İlkeleri

Hava, su, toprak ve canlılarla etkileşim hâlinde yaşayan insan, her devirde bu doğal çevreyi sorgulamıştır. Şüphesiz “çevreden etkilenen insan ve çevresini etkileyen insan” olarak da sorgulanmıştır. Bunun sonucu olarak insan – doğa; doğa – insan ilişkileri kapsamında ortam ve mekân sorgulaması gelişmiştir. Bu durum coğrafi felsefenin doğuşunu hazırlamıştır. Örneğin yağmurun neden yağdığını, yağışların en çok nerelerde görüldüğünü, yağmurun yağması ile hangi kavramların ilgili olduğunu araştırmıştır. Sonuç olarak nedensellik, dağılış ve ilgi ilkeleri coğrafyanın temel ilkeleri olarak ortaya çıkmıştır. Coğrafya veya coğrafyacı bir doğa olayını incelerken önce oluş nedenini araştırır. Bu bir doğa olayının diğer doğa olaylarıyla ilgisini belirler. Daha sonra bir sentez yaparak bu doğa olaylarının en çok veya en az nerelerde görüldüğünü ortaya koyar.

Coğrafi: Coğrafi bilimi ile ilgili her şey anlamına gelir.
Coğrafyacı: Coğrafya araştırmaları yapan ya da coğrafya ilmini kendine meslek edinmiş kimsedir.
Coğrafya: Kısaca doğa – insan etkileşimini inceleyen bilimdir.
Coğrafi bakış açısı: Coğrafya ilminin esaslarına göre olayların veya konuların ele alınmasıdır.
Coğrafi yeryüzü: Coğrafyanın araştırma yaptığı alandır.