Coğrafi Rehberimiz – Haritalar
Yeryüzünün tamamının veya küçük bir kısmının kuş bakışı görünümünün belli bir ölçek dahilinde küçültülmesiyle elde edilen çizimlerin düzleme aktarılmasıyla haritalar oluşturulur. Buna göre, haritanın temel özelliği; kuş bakışı olma, ölçek (küçültme oranı) ve düzleme
aktarılmadır. Ancak bir harita çizilirken ilk belirlenmesi gereken konusu veya amacıdır. Zira amaç haritanın ayrıntısını ve ölçeğini belirlemek için önem taşır. Bu amaca – konuya göre haritanın üzerindeki bilgiler ve bilgilerin sembolleri, dolayısıyla harita işaretleri (lejant) belirlenir.
Haritalar görülen yer şekillerinin az veya çok benzeridir. Fakat aynısı değildir. Nitekim çizimlerin mutlaka hatası vardır. Bu nedenle hatasız harita olmaz denir. Haritalarda hatalar haritanın çizim yöntemine, arazinin yapısına, ölçek değerine bağlı olarak değişir.
Haritalarda Hataların Sebepleri
Dünya’nın Şekli: Dünya’nın şekli küresel ve esasında “geoit” olduğundan düzleme aktarılırken hatalar oluşur. Bu en temel hata nedenidir. Yer Şekillerinin Engebeliliği: Yüksek ve engebeli arazilerin haritası çizilirken hatalar artmaktadır.
Kullanılan Ölçek: Haritada ölçeği küçüldükçe (ölçek paydası büyürse) hata oranı artar.
Projeksiyon Yöntemi: Dünya haritalarında kullanılan projeksiyona göre hatanın fazla olduğu bölge değişir. Örneğin; silindirik projeksiyonlu haritada kutuplara doğru hata artar.
1. Harita Projeksiyonları
İçi oyulmuş yarım bir karpuz kabuğunu veya ortadan çizilip soyulan portakal kabuğunu düz bir zemine bastırdığımız zaman kenarlarından mutlaka yırtılmalar olacaktır. İşte Dünya küresi de böyledir. Geoit şeklinde olan Dünya’nın düz bir zemine haritasını çıkarmak oldukça zordur. Bunun için farklı mühendislik işlemleri yapılır. Ekvator, orta enlemler ve kutuplar uygun iz düşüm yöntemleriyle çizilir ki bunlara projeksiyon denir.
Projeksiyon yöntemlerinde esas alınan model küre ile bu küreye temas ettirilen kâğıt ve kürenin içindeki ışık kaynağı düşünülür. Paralel, meridyen ve kıyıların çizilmiş olduğu model kürenin içindeki ışık kaynağı fotokopi makinesi tarzında yakılıp söndürülerek coğrafi koordinatlar ve kıyı çizgileri düzleme aktarılmış olur. Kâğıdın küreye temas yerlerinde hata oranı az iken kâğıtla teması uzak nokta veya alanlarda hata fazla olur. Hiçbir projeksiyon yöntemi Dünya’yı yanlışsız gösteremediği gibi her birinin hatası az veya çok olan yerleri vardır.
a) Silindirik (Merkator) Projeksiyonu
Genellikle Dünya haritalarında kullanılan kullanılan yaygın bir yöntemdir. Düzlem veya kağıt, model küre üzerine Ekvator bölgesinden
temas edecek şekilde sarılır. Işık yakılıp — söndürülür.
Sonuçta silindir şekilde küreye temas eden kâğıt Ekvator bölgesinde doğruya yakın bir sonuç verirken kutuplara doğru haritadaki hata payı yüksek olur. Örneğin Kuzey Kutbu’na yakın Grönland Adası (2.2 milyon km2) silindirik projeksiyonlu Dünya haritasında Kuzey Amerika
Kıtası’nın (24 milyon km2) yaklaşık dörtte biri kadar gösterilir.
Silindirik projeksiyonun kullanıldığı Dünya haritalarında neler dikkat çekiyor?
- Paraleller ve meridyenler birbirine dik uzanır.
- Paraleller arasındaki uzaklık gerçekte eşit olduğu hâlde haritada kutuplara doğru uzaklaşır.
- Ekvator çevresinde uzunluk ve alan bozulması azdır.
- Kutup bölgelerinde ise gerçeğe uymayan bozulmalar olur.
Ancak haritanın girinti çıkıntıları korunur.
b) Konik (Koni) Projeksiyonu
Koni şeklindeki kâğıt veya düzlem Kuzey veya Güney Yarım Küre’nin orta kuşağından (30o – 60o enlemleri) küreye temas edecek şekilde sarılır. Buna göre, orta enlemlerde birebir temas sağlayan yüzeylerdeki yer şekilleri ile paralel – meridyen ağı gerçeğe yakın gösterilirken diğer bölgelerde hata oranı fazla olur.
Bu yöntem, orta enlemlerde bulunan Türkiye, Yunanistan, İtalya, İspanya, Japonya gibi ülkeler için daha olumlu sonuç verir.
c) Düzlem (Ufki) Projeksiyonu
Bu projeksiyon sisteminde düzlem veya kâğıt, model küreye haritası çizilecek bölgeden temas ettirilir. Genellikle dar alanların çiziminde kullanılan bu projeksiyon, kutupların haritasının yapımında iyi sonuç verir. Ancak kutup noktasından uzaklaştıkça hata oranı artar. Denizcilik ve havacılıkta da kullanılan bir projeksiyondur. Kutupları gösteren düzlem projeksiyon haritalarında kutuplarda birleşen meridyenler ve küçülen paralellerle harita örümcek ağını andırır.
2. Bilgilerin Haritalara Aktarılması
Coğrafi olayların ve özelliklerin dağılışını gösteren haritalarda bilgiler nokta, alan, çizgi veya özel sembollerle gösterilir. Örneğin; Trabzon kenti veya Uludağ nokta şeklinde; demir yolları, kara yolları veya akarsular çizgi şeklinde; Haymana Platosu, Çukurova alan şeklinde gösterilir. Ayrıca hava alanları, limanlar ve tarihi eserler vb. yerler özel sembollerle gösterilir. Diğer yandan herhangi bir tarım bitkisinin yetiştirme alanı veya nüfus yoğunlukları nokta veya alan şeklinde gösterilebilir.
