Çevremizdeki Varlıkları Tanıyalım
Çevremizdeki varlıkları gözlemlediğimizde varlıkların benzer ve farklı özelliklerinin olduğunu görürüz.
Okulda ve çevresinde gördüğümüz ağaçlar, çiçekler, sıralar ve dolapların benzer ve farklı özellikleri vardır. Örneğin: ağaçların ve çiçeklerin büyümeleri için suya ve güneşe ihtiyacı vardır. Fakat sıranın ve dolabın böyle bir ihtiyacı yoktur.
Çevremizde gördüğümüz varlıkları bazı özelliklerine göre canlı ve cansız olarak ikiye ayırırız.
Sokakta gördüğümüz ağaçlar, insanlar, kediler, köpekler canlı varlıktır. Sokaktaki araba, yolcuların beklediği durak, oturduğumuz ev, ulaşımda kullandığımız otobüs cansız varlıktır.
Canlı ve cansız varlıkları gözlemleyerek canlılık özelliklerinin neler olduğunu fark edebiliriz. Örneğin canlı varlık olarak gördüğümüz kedi, fareyi yakalamak için kendi başına bir etki olmadan ederken: cansız varlık olarak bilinen taş, bina hareket edemez. O halde hareket etmek canlıları, cansızlardan ayıran bir özelliktir.
Canlı varlıkları cansız varlıklardan ayıran tek özellik hareket etme değildir. Başka özellikler de vardır. Bu özellikler;
- Büyüme ve gelişme
- Beslenme
- Hareket etme
- Solunum
- Boşaltım
- Uyartı olabilme ve tepki verme
- Üreme’dir.
Bitki ve hayvanlar canlı varlıklardır. Bu nedenle yukarıda sıralanan canlılık özelliklerinin hepsini taşırlar. Fakat bu özelliklerini farklı organ ve yapılarla gerçekleştirirler. Şimdi bu özellikleri daha detaylı inceleyelim.
A) Büyüme ve Gelişme
İnsanlar, hayvanlar ve bitkiler kısacası tüm canlılar yaşamaya başladıkları ilk andan itibaren büyüme ve gelişme gösterir.
İnsanın büyümesi doğumla başlar. Doğumla dünyaya gelen bebek zamanla büyür. Ancak insanlardaki büyüme belli bir seviyeye ulaştığında durur.
Hayvanların yavruları da dünyaya geldiklerinde annelerine göre oldukça küçüktür. Ancak onlar da insanlar gibi zamanla büyüyüp gelişir.
Hayvanlarda büyüme ve gelişme sınırlıdır. Belirli bir süreye kadar devam eder. Bitkilerdeki büyüme ve gelişme ise yaşadığı süre boyunca devam eder. Yani bitkilerdeki büyüme ve gelişme sınırsızdır. Bitkilerdeki büyüme ve gelişme tohumun toprağa ekilmesiyle başlar. Tohum, toprakta çimlenerek fidanı meydana getirir. Fidan ise büyüyüp gelişir ve ağaç olur.
Dünya üzerinde yaşayan en büyük hayvanın mavi balina olduğu bilinmektedir. Olgun bir mavi balinanın uzunluğu 23 – 30 metre arası değişmektedir. Ağırlığı ise 150 tondur.
B) Beslenme
Bitkiler ve hayvanlar büyümek, gelişmek ve günlük faaliyetlerini gerçekleştirmek için enerjiye ihtiyaç duyar.
Canlılar bu enerjiyi beslenerek elde eder. Ancak canlıların beslenme şekilleri birbirinden farklıdır. Bitkiler kendi besinlerini kendileri üretir. Bunun için güneş enerjisini kullanır.
Hayvanlar ise besinlerini dışarıdan hazır olarak alır. Bazı hayvanlar besin ihtiyacını bitkilerden karşılarken, bazı hayvanlar diğer hayvanlardan karşılar. Bazı hayvanlar ise hem bitkiler hem de başka hayvanları yiyerek besin ihtiyacını karşılar.
C) Hareket Etme
Canlılar yaşamları boyunca çeşitli nedenlerle hareket ederler. Avını yakalamak, avcıdan kaçmak, ışığa yönelmek canlıların hareket etmesinin birkaç nedenidir. Hayvanlar bir yerden başka bir yere geçerek hareket ederler, bitkiler ise bulundukları yerde yönelme hareketi yaparlar.
Hayvanlar uçar, yüzer, koşar, sürünür ve zıplarlar. Bu şekilde yer değiştirirler. Örneğin. kaplan, keçi, koyun, at gibi hayvanlar yürüyerek ve koşarak hareket ederler.
Kuşlar, arılar ve kelebekler uçarak: çekirgeler, kurbağalar sıçrayarak; balıklar yüzerek: yılanlar ve timsahlar sürünerek hareket eder.
Bitkilerin hareketi ise hayvanlara göre sınırlıdır. Bitkiler kökleriyle toprağa tutunup bağlı kaldıkları için yer değiştiremezler. Bitkiler yönelme hareketi yapar. Bitkilerin köklerinin suya doğru ilerlemesi, yapraklarının güneşe dönmesi ve sarmaşıkların duvara sarılması yönelme hareketine örnektir.
D) Solunum
Canlılar; yaşamlarını devam ettirebilmek için enerjiye ihtiyaç duyar. Enerjiyi ise besinlerden elde ederler. Besinlerin enerjiye dönüşmesi için solunum şarttır. Canlılar solunum ile vücuda giren havayı, enerji üretmek için kullanırlar.
Bitki ve hayvanların solunum yapıları birbirinden farklıdır. Bitkiler yapraklarıyla, hayvanlar ise solunum için gelişmiş organlarıyla solunum yapar.
E) Boşaltım
Yaşamsal faaliyetlerin sonucunda canlıların vücutlarında zararlı maddeler ortaya çıkar. Bu zararlı maddelerin vücuttan uzaklaştırılmasına boşaltım denir. Canlılar boşaltımı farklı yollarla gerçekleştirir.
Hayvanların bir çoğunun ve insanların boşaltım organı böbreklerdir. Ayrıca derimiz de terleme yoluyla vücuttan fazla su ve mineralin atılmasına yardımcı olur.
Bitkiler ise boşaltımı yaprakları ile gerçekleştirir Bitkiler, topraktan aldıkları suyun fazlasını terleme yoluyla dışarı atar. Suyla dışarı atılamayan atık maddeler ise bitkinin yapraklarında birikir. Sonbaharda yapraklar dökülerek bu maddeler de bitkilerden uzaklaşmış olur.
F) Uyartı Alabilme ve Tepki Verebilme
Canlılar, çevrelerinden gelen uyarılara tepki verir. Canlıların gösterdikleri bu tepkiler farklılık gösterir. Hayvanların verdiği tepkiler, bitkilere göre daha çoktur Örneğin, sahibinin çağırdığı köpek, sahibine doğru koşar. Köpek, kediyi gördüğünde kovalamaya başlar. Yem yiyen bir kuş, bir ses duyduğunda hemen kaçar.
Bitkiler, uyartılara hayvanlardan daha farklı tepkiler verir. Bitkiler genellikle ışığa, suya, dokunmaya tepki verir.
Ayçiçeği yapraklarını güneşe doğru çevirir. Bu, ayçiçeğinin ışığa verdiği tepkidir. Ancak bunu fark edebilmemiz için uzun süre gözlem yapmamız gerekir.
Böcek yiyen bitki, yapraklarına böcek konduğunda yapraklarını kapatır. Bu, bitkinin dokunmaya verdiği tepkidir.
Ayrıca bitkiler, yeraltındaki su kaynaklarına doğru köklerini uzatır. Bu da bitkinin suya verdiği tepkidir.
G) Üreme
Canlılar belli bir olgunluğa ulaştıklarında nesillerini devam ettirmek için ürerler. Canlıların kendilerine benzer yeni bireyler meydana getirmesine üreme denir. Üreme, canlıların yaşamlarını devam ettirmek için zorunlu değildir.
Bitki ve hayvanların üreme şekilleri birbirinden farklıdır. Bazı hayvanlar doğurarak çoğalırlar. Balina, fok, inek, kedi, tilki doğurarak çoğalan canlılardır. Kuşlar ve sürünerek hareket eden bazı canlılar yumurtlayarak çoğalır. Balık ve kurbağalar ise yumurtalarını suya bırakırlar.
Bitkiler büyüyüp gelişerek önce çiçek, daha sonra meyve oluşturur. Meyvenin çekirdekleri meyvenin tohumlarıdır. Bu tohumlar, uygun şartlarda yeni bir bitki meydana getirir.
