ÇEKİM EKLERİ
Sözcüğün anlamını, yapısını, türünü değiştirmeyen; sözcüklere cümle içinde çeşitli görevler yükleyen eklerdir.
Çekim ekleri, yapım ekinden önce gelmez.
Aynı türden çekim ekleri üst üste gelmez.
1. DURUM (HAL) EKLERİ
2. ÇOĞUL (ÇOKLUK) Eki
“-lar, -ler” eki çoğul eki olarak kullanılır. Fiillere gelen çokluk (çoğul) kişi eki ile karıştırılmamalıdır.
Çoğul eki, sözcüklere farklı anlamlar katar:
Sözcüklere ”çokluk”, ”ve benzerleri, gibi”, “abartma”, “tahmin, olasılık”, “saygı, küçümseme, alay , aile” anlamları katar.
Sabah, akşam, gece gibi zaman bildiren isimlere gelerek “her” anlamı katar.
Tamlayanı düşmüş ad tamlamalarında, tamlanana getirilen “—ler” eki -bazen sonuna geldiği sözcüğün değil-tamlayanların çoğul olduğunu gösterir: Ellerinde bir tek evleri kalmış.
Not: “-ler (—lar” eki isimlere geldiğinde “çoğul eki”, fiillere geldiğinde ise “üçüncü çoğul kişi eki” olur
3. İLGİ EKİ
– İlgi eki, “-ki” ekidir, tamlananın yerini tutar: Bizimki, onunki, mutfağınki, sizinki, odanınki…
4. İYELİK (TAMLANAN-SAHİPLİK) EKLERİ
Bir varlığın kime ve neye ait olduğunu belirten, isimlere gelerek aitlik belirten eklerdir.
İyelik eki ile “tamlanan eki” aynı şeydir.
Tamlanan eki olan her yerde iyelik eki vardır.
“-ım, -ın, -ı, -ımız, -ınız, -ları” ekleri iyelik eki olarak kullanılır.
İyelik ekleri bulunurken “-ım, -ın, -ı, -ımız, -ınız, -ları” eklerini alan sözcüklerin başına “benim, senin, onun, bizim, sizin, onların” sözcüklerinden uygun olanı getirilir.
5. TAMLAYAN EKİ
Belirtili ad tamlaması kurar: Yüzüklerin Efendisi, Fatmagül’ün Suçu…
Tamlayan eki zamirleri eylemlere bağlar: Al yüreğim senin olsun.
Tamlayan eki zamirlere gelerek edat öbeği oluşturur: Senin için sel oldu gözyaşlarım.
6. KİP EKLERİ
Fiillere farklı zaman ve anlam ilgisi katan eklerdir.
Fiiller konusunda ayrıntılı biçimde gördüğümüz için burada sadece hangi ekler olduğunu hatırlayalım:
7. KİŞİ EKLERİ
Fiillere kip ekinden sonra gelen ve fiili kimin yaptığını gösteren eklerdir. Kişi ekleri kipe bağlı olarak değişebilir.
“Seviyorum, seviyorsun, seviyoruz, seviyorsunuz, seviyorlar” sözcüklerindeki altı çizili ekler kişi ekidir.
”Gittim, gittin, gittik, gittiniz, gittiler” sözcüklerindeki altı çizili ekler kişi ekidir.
”-sın, -sin” eki emir kipinde üçüncü tekil kişi, diğer kiplerde de ikinci tekil kişi eki olur.
8. EK FİİL
Ek fiil hem isme hem de fiile gelebilen eklerdir.
“-idi, -imiş, -ise, -ım, -sın, -dır, -ız, -sınız, -dırlar“ ek fiil olarak kullanılan eklerdir.
“-dır” eki bildirme ekidir. Hem isimlere hem de fiillere gelir ve her zaman ek fiil olarak kullanılmaz.
9. OLUMSUZLUK EKİ
Olumsuzluk eki“-me, -ma” ekidir ve fiillere gelir.
Geniş zamanın ikinci ve üçüncü kişilerinde “-mez, -maz” biçimine dönüşür.
Sakın bir söz söyleme, yüzüme bakma sakın.
Sen ağlama gözbebeğim dayanamam.
10. SORU EKİ
Kendisinden önceki sözcüklerden ayrı, sonraki eklerle bitişik yazılır.
Bazı dil bilgisi kitaplarında “mı, mi” soru ekini, m“soru edatı” kabul edilir fakat yaygın olarak ve TDK tarafından soru eki olarak adlandırılmaktadır.
“Soru”, “pekiştirme”, “koşul, zaman”, “rica” gibi anlamlar katar.
Cevap beklenmeyen veya cevabını içinde taşıyan cümleler yani “sözde soru cümlesi” kurar.
Benim mi Allah’ım bu çizgili yüz? (Sözde soru)
Gözler bir parıltı gördü mü dalıyor. (Zaman)
Bütün bu işleri yapan sen miydin? (Soru)
Atandığı yer, şirin mi şirin bir kasabaydı. (Pekiştirme)
