9. Sınıf Canlıların Ortak Özellikleri Ders Notu (Yeni Müfredat)
Biyoloji canlıların özelliklerini ve birbirleri ile olan etkileşimlerini inceleyen bilim dalıdır. Dünya üzerinde yaşamsal faaliyetlerine devam eden canlıların ortak olarak bulundurdukları bazı özellikler vardır:
- Hücresel Yapı
- Organizasyon
- Beslenme
- Enerji üretimi ve tüketimi
- Boşaltım
- Büyüme ve gelişme
- Metabolizma
- Uyarılara tepki
- Homeostazi
- Üreme
- Varyasyon ve adaptasyon
Hücresel Yapı
- Organizmanın yapısal ve işlevsel birimi hücredir. Tüm canlılar hücre ya da hücrelerden oluşur.
- Yapısal olarak prokaryot ve ökaryot hücre olmak üzere iki tip hücre vardır. Arkeler ve bakteriler prokaryottur. Amip gibi bazı tek hücreliler, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar ökaryottur. Hücre, yaşamın temel birimidir. Hücre, organizmaların canlılık faaliyetlerini gösteren en küçük temel fonksiyonel yapı birimidir. Tüm hücrelerde hücre zarı, sitoplazma, nükleik asit ve ribozom bulunur.
Beslenme
- Tüm canlılar metabolik reaksiyonları için besine ihtiyaç duyar.
- Ototrof canlılar inorganik maddeleri organik maddelere dönüştürür yani besinlerini üretirler. Besinlerini dışarıdan alan canlılar heterotroftur.
- Besin üretimi sırasında kullanılan enerji kaynağına göre ototrof canlılar; fotoototrof canlılar ve kemoototrof canlılar olmak üzere iki gruba ayrılır. Fotoototrof canlılar enerji kaynağı olarak güneşi kullanır. Fotosentez yapan canlılarda klorofil pigmenti bulunur. Öglena gibi bazı protistler, bazı bakteriler, algler ve bitkiler fotosentetik canlılardır.
- Kemoototrof canlılar enerji kaynağı olarak bazı inorganik maddelerin oksidasyonu ile sağlanan kimyasal enerjiyi ile besinlerini üretirler. Bazı bakteriler ve arkeler kemosentetik canlılardır. Her iki canlı grubu da CO2 özümlemesi yapar. Heterotrof canlılar saprofit, parazit veya holozoik beslenebilir.
Enerji (ATP) Üretimi ve Tüketimi
- Canlılar yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmek için enerjiye ihtiyaç duyar. Bu nedenle besinlerin yapı taşlarını solunum reaksiyonları ile parçalayarak ATP sentezler. ATP üretim tepkimelerine fosforilasyon, tüketim tepkimelerine ise defosforilasyon denir. ATP canlılarda pek çok metabolik aktivitede kullanılır.
- Canlılar ATP üretimini oksijenli solunum, oksijensiz solunum ve fermantasyon tepkimesi ile gerçekleştirebilir. Fotosentetik canlılarda fotosoforilasyon vardır. Kemostetik canlılarda da fosforilasyon tepkimeleri gerçekleşir.
Organizasyon
- Tek hücrelilerde organizasyon organellerin farklı görevleri üstlenmesiyle yapılır. Çok hücrelilerde ise hücreler dokuları, dokular organları, organlar sistemleri, sistemler organizmayı oluşturur.
Hareket
- Hareketin amacı beslenme, korunma, üreme olabilir. Sünger gibi bazı canlılar yer değiştirmez. Bitkilerde pasif, hayvanların çoğunda aktif hareket gözlenir. Sil, yalancı ayak, kamçı gibi yapılarla tek hücrelilerde de aktif hareket görülebilir. Örneğin öglenada kamçı ile, paramesyum ise sil ile hareket eder.
- Bitkilerde ise harekete yönelme (tropizma) söz konusudur. Bu pasif bir hareket çeşididir.
- Böcek kapan bitkiler gibi bitkilerde nasti adı verilen hareketler turgor basıncındaki değişimlerle gerçekleşir.
Uyarılara Tepki Gösterme
- Canlılar fiziksel ve kimyasal, mekanik uyarılara tepki gösterir. Canlıların gösterdiği tepki biçimlerinde farklılıklar görülür. Küstüm otu bitkisinin yaprakları kapanır, kasıkar yapraklarını kapatır.
Üreme
- Canlılar soylarını devam ettirmek için çoğalır. Genel olarak üreme eşeysiz ve eşeyli yolla gerçekleşir.
- Eşeysiz üremede tek ata vardır, gamet oluşumu ve döllenme görülmez. Temeli mitoz bölünmeye dayanır. Genetik çeşitlilik gözlenmez.
- Eşeyli üreme dişi ve erkekle ait gametlerin birleşmesi ile yeni bir canlı oluşumudur. Temeli genellikle mayoz bölünme ve döllenmeye dayanır. Tür içi kalıtsal çeşitliliği sağlar.
Adaptasyon (Uyum)
- Canlıların yaşama ve üreme şansını artıran kalıtsal özelliklere denir. Hayvanların bir kısmının kış uykusuna yatması, kutup ayılarının büyük vücudu ve beyaz postlu olması, develeirn hörgüçlerinde yağ depolaması ve kirpiklerinin kum fırtınalarından korunmak için uzun olması bazı adaptasyon örneklerindendir.
Metabolizma
- Hücredeki yapım ve yıkım tepkimelerinin tamamına metabolizma denir.
- Anabolizma tepkimeleri (yapım) ve katabolizma tepkimeleri (yıkım) canlılarda sürekli gerçekleşir.
- Yapım (anabolizma) tepkimeleri basit moleküllerin birleştirilerek daha karmaşık moleküllerin sentezlenmesidir. Yapım tepkimeleri enerji harcanarak maddeleri sentezler ve bütünleştirir. (Fotosentez, kemosentez ya da organik monomerlerden polimer üretimi) Katabolizma (yıkım = yadımlama) tepkimelerinde kompleks yapılar moleküller daha basit moleküllere ayrılır. (örneğin; protein sentezi) Katabolizma tepkimelerinde ATP harcanmaz.
Büyüme ve Gelişme
- Gelişme canlıların sahip olduğu özelliklerin olgunlaşmasıdır. Yeni doğan bir bebeğin boyunun uzaması büyümedir. Yürümesi ise gelişmeye örnektir.
- Tek hücreli canlılarda sitoplazmanın hacimce artışı büyümedir. Çok hücrelilerde ise büyüme hücre sayısı ve kütle artışı ile sağlanır.
- Hayvanlarda büyüme genetik, hormonal ve çevresel faktörlerle sınırlandırılmıştır.
Boşaltım
- Canlıların metabolik faaliyetleri sonucunda oluşan atıkların uzaklaştırılması olayıdır. Boşaltımın amacı kararlı bir iç ortam oluşturmaktır. Metabolik olaylar sonucu CO2, H2O, amonyak (NH3), üre ve ürik asit gibi maddeler oluşur.
- Tek hücreliler genellikle atıklarını difüzyon ile uzaklaştırır. Tatlı sularda yaşayan tek hücrelilerde fazla su kontraktil kofullarla uzaklaştırılır.
- Bitkilerde yaprak dökümü, terleme görülür.
- Hayvanlarda sindirim sistemi katı boşaltım atıkları, solunum sistemi karbondioksidi, boşaltım sistemi su ve suda çözünmüş atıkları uzaklaştırır.
Homeostazi
- Bir organizmanın kararlı ve dengeli iç çevreye sahip olmasıdır. Homeostazi hücrelerin normal işlevlerini yerine getirmeleri açısından çok önemlidir. Üşüyen kişinin titremesi, suyun çok tüketildiğinde idrara fazla çıkılması homeostazi örnekleridir.
Protein Sentezi
- Prokaryot ve ökaryot tüm canlılarda ribozom adı verilen hücresel yapı bulunduğu için protein sentezi yapılır.
Glikoliz
- Bazı kemostetik canlılar hariç diğer canlılar glikozun pirüvik asitde kadar parçalanma reaksiyonlarını sitoplazmada aynı şekilde gerçekleştirir.
Varyasyon
- Aynı tür ve ait bireyler arasında görülen farklı karakteristik özelliklere varyasyon denir. Göz rengi, saç rengi, kulak memesinin ayrı ya da yapışık olması bazı varyasyon örneklerindendir.
