ATMOSFER (HAVA KÜRE)

Güneş sistemindeki diğer gezegenlerden farklı olarak Dünya’nın çevresi, canlı yaşamına imkân verecek bir gaz tabakasıyla çevrilidir. Yer çekiminin de etkisiyle Dünya’yı çepeçevre saran gaz tabakasına atmosfer, içinde meydana gelen olaylara da atmosfer olayları denir.

Hava küre olarak da adlandırılan atmosferin bileşimindeki gazlar, % 78 azot, % 21 oksijen, % 1 diğer gazlar (karbondioksit, su buharı, neon, argon vb.) şeklinde sıralanabilir.

Atmosferi oluşturan gazlar, atmosferde her zaman bulunup bulunmayışlarına ve miktarlarının değişmesine bağlı olarak üç gruba ayrılır.

1. Atmosferde her zaman bulunan ve miktarları değişmeyen gazlar: Azot, oksijen, argon, neon, helyum, kripton, hidrojen, xenon’dur.

2. Atmosferde her zaman bulunmayan gazlar: Ozon, miktarı değişen amonyak, iyot, kükürtdioksit ve tozlardır.

3. Atmosferde bulunan ve miktarı değişen gazlar: Karbondioksit ve su buharıdır.

Atmosferin kalınlığı yer yüzeyinden itibaren 10.000 km’yi bulur. Kalınlığı Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.
Bunun nedenleri;

• Ekvator’da yer çekiminin az olması
• Ekvator’da ısınan havanın genleşerek yükselmesi
• Ekvator’da merkezkaç kuvvetinin etkisiyle gazların dışarı doğru savrulması

Saydam ve renksiz bir gaz tabakası olan atmosferin varlığı Dünya için birçok yarar sağlamaktadır. Bunlar:

* İçerisinde hava ve su bulunduğu için canlıların yaşam koşullarını sağlar.

* Meteorolojik (hava olayları) olaylar görülmesini sağlar.

* Güneş enerjisinin büyük bir bölümünü tutarak yeryüzünün aşırı ısınmasını engeller. Yeryüzünden geri yansıyan enerjinin de yine önemli bir bölümünü tutarak, yeryüzündeki ısı dengesini düzenler.

* Güneş’ten gelen zararlı ışınları (ultraviyole) tutarak, canlı hayatının devamlılığını sağlar.

* Güneş ışınlarını dağıtarak, gölgede kalan yerlerin tam karanlık ve soğuk olmasını engeller.

* Meteorları (gök taşlarını) parçalayarak, Dünya’ya çarpmalarını engeller.

* Sesin ve görüntünün iletilmesini sağlar.

* Gökyüzünün gündüz mavi, sabah ve akşam saatlerinde ise kızıl görünmesini sağlar.

Atmosferin Katmanları

Saydam ve renksiz bir gaz tabakası olan atmosfer, dikey yönde gösterdiği sıcaklık değişimi ve gazların dağılışına göre farklı tabakalara ayrılır. Bunlar yeryüzünden itibaren sırasıyla şunlardır:

Troposfer

• Atmosferin en alt tabakasıdır. Ekvator’da kalınlığı 16 km, kutuplarda 6 km’dir.
• Atmosferdeki gazların Ye 75’ini barındırır.
• Su buharının Ye 100’ü bu katmandadır. Bu nedenle iklim olaylarının tamamı bu tabakanın 3-4 km’lik en alt kısmında görülür.
• Yatay ve dikey hava hareketi görülür. Bu nedenle yüksek dikçe sıcaklık, yoğunluk, basınç, nem ve oksijen azalır.
• Yükseldikçe sıcaklık her 100 m’de 0,5^oC azalır. Bu durum ısınmanın yerden ışıyan ışınlarla gerçekleşmesi ve su buharının alt katlarda daha fazla olması sonucunda ısıyı tutarak ısı birikimini sağlamasıyla ilgilidir.

Stratosfer

• Yeryüzünden itibaren 16-50 km arasındaki yükseltide bulunur.
• Su buharı olmadığı için bulut oluşmaz ve atmosfer olayları görülmez.
• Burada sadece yatay hava hareketleri görülür. Durgun bir tabakadır. Bu nedenle sıcaklık her yerde -50^oC’dir.
• Bu tabakanın üst kesimlerinde (19-45 km. arası) yer alan ozon tabakası, canlılar için zararlı olan ultraviyole ışınları süzerek bu ışınların yeryüzüne ulaşmasını engeller.

Mezosfer

• Yeryüzünden itibaren 50-80 km. arasındaki yükseltide bulunur.
• Ozonosfer ile birlikte Güneş’ten gelen zararlı ışınları tutar.
• Ultraviyole ışınları tutarak canlı hayatının zarar görmemesine yardımcı olur.
• Sıcaklık +80^oC’dir.
• Meteorların parçalanmasını sağlar.

Termosfer

• Yeryüzünden itibaren 80 km. yükseltiden sonraki katmandır. İki alt katmandan oluşur.

İyonosfer

• 80 ile 250-300 km. arasındaki yükseltide bulunur.
• Gazlar çok seyrektir ve iyonlarına ayrılmıştır. Bu sayede radyo dalgalarını yansıtır ve haberleşmede büyük önem taşır.

Ekzosfer

• Yeryüzünden itibaren 250-300 km. yükseltinin üzerinde bulunan en dış katmandır.
• Üst kısmı kesin bir sınırla belirlenemez.
• Gaz molekülleri yer çekiminden kurtulup, uzaya yayılır.
• Gazlar son derece seyrektir.
• Toz bulutlarından oluşur.
• Uydular genellikle bu katmanda bulunur.