Dünya’yı çepeçevre kuşatan gaz tabakasına atmosfer denir. Bileşiminde %78 azot, %21 oksijen ve %1 diğer gazlar (su buharı, CO2 tozlar) bulunur. Atmosfer, fiziksel ve kimyasal özellikleri birbirinden farklı katmanlardan oluşmuştur. Bunlar, Troposfer, Stratosfer, Ozonosfer, Mezosfer, İyonosfer ve Ekzosferdir.

Atmosferin Katmanları

Troposfer

• Atmosferdeki gazların yaklaşık 3/4’ü bu katmandadır.
• Su buharının (nem) tamamı troposferde bulunduğundan bütün iklim olayları burada gerçekleşir.
• Daha çok yeryüzünden yansıyan ışınlarla ısındığından yükseldikçe her 200 metrede sıcaklık 1°C azalır.
• Yatay ve dikey doğrultuda hava hareketleri gerçekleşir. (Rüzgar ve buharlaşma gibi)
• Troposferin üst kısmında tropopoz adı verilen bir geçiş katmanı bulunmaktadır.
• Kalınlığı Ekvator çevresinde fazla, kutuplar çevresinde azdır.

Troposfer katmanının kalınlığının Ekvatordan kutuplara doğru azalmasının başlıca nedenleri;

• Sıcaklık ortalamasının Ekvator’da fazla, kutuplarda az olması
• Yer çekimi kuvvetinin Ekvator’da az, kutuplarda fazla olması
• Çizgisel hızın Ekvator’da fazla, kutuplarda az olması şeklinde sıralanabilir.

Stratosfer

Troposfer’in üzerinden başlayan stratosferde sıcaklık genel olarak -55″C olup yatay hava hareketleri görülür.

Ozonosfer

Güneşten gelen zararlı mor ötesi ışınları süzerek yeryüzündeki canlı yaşamının devamını sağlayan ara bir katmandır. Bu katman stratosfer ile mezosfer arasında 19-45 km’ler arasında yer alır.

Mezosfer (Kemosfer – Şemosfer)

Kimyasal bazı reaksiyonların gerçekleştiği bu katmanda meteorların yanması ve parçalanması gerçekleşmektedir.

Termosfer

Mezosferden sonra bulunan katmandır. Atmosfer katmanlarının en sıcak olanıdır. Sıcaklığı yaklaşık 1.000-1.650°C arasında değişir. Aurora denen Kutup Işıkları bu katmanda görülür. Gazların bu katmanda iyonlarına ayrılmış olması, radyo dalgalarını iyi iletmesine neden olmuştur.

Ekzosfer

Atmosferin en dış katmanıdır. Yer çekiminin en az olduğu katmandır. Haberleşme uyduları bu katmana yerleştirilir.

Atmosferin özellikleri

• Canlı yaşamı için uygun ortam oluşturur.
• Yeryüzünün aşırı derecede ısınmasını ve soğumasını engeller.
• Güneş’ten gelen zararlı ışınları tutar ve geriye yansıtır.
• Güneş ışınlarını dağıtarak (difüzyon olayı) doğrudan güneş ışığı almayan gölge yerlerin de ısınmasını ve aydınlanmasını sağlar.
• İklim olaylarının (yağış, rüzgar vb.) gerçekleşmesine neden olur.
• Yeryüzünü meteor (gök taşı) yağmurlarından korur.
• Atmosferde çok küçük oranlarda bulunmasına rağmen karbondioksit ve su buharının iklim olayları üzerinde etkisi büyüktür.
• Karbondioksit (CO2), güneş ışınlarını emme ve saklama özelliğine sahiptir. Oranının artması ya da azalması iklim olayları üzerinde önemli etkiye neden olur.

Not: Atmosferde bulunan su buharı ve karbondioksit (CO2) gazının miktarı yere ve zamana göre değişmekte iken %78 oranında bulunan azot gazı ile %21 oranındaki oksijen gazları sabit oranlıdır.

•  Su buharı; su döngüsüne, yağış ve nemliliğe, derimizin kurumamasına, yeryüzünün aşırı ısınmışken serinlemesine ve aşırı soğumuşken ısınmasına, sıcaklık farklarının azalmasına vb olaylara neden olur.
• İçerisinde bulunan bazı gazlar güneş ışınlarını kırıp yansıtır. Mavi ve mor renkler daha fazla kırıldığından atmosfer ve dolayısıyla denizler mavi renkte görülür.
• Atmosferin her yönünün farklı ısınması nedeniyle yeryüzünde farklı iklim ve dolayısıyla yaşam türlerinin meydana gelmesine neden olur.

Önemli: Atmosfer aynı denizler gibi Ay’ın ve Güneş’in çekim gücünden etkilendiğinden içerisinde yükselip alçalma şeklinde bir hava gelgiti yaşanır.

Çözümlü Örnek Test Soruları

 

Soru 1:
Atmosferin en alt katmanı olan troposfer hakkında aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

A) Gaz yoğunluğu en az olan katmandır.
B) Yeryüzüne en yakın katmandır ve meteorolojik olaylar bu katmanda gerçekleşir.
C) Atmosferin en sıcak katmanıdır.
D) Ozon tabakası bu katmanda yer alır.

Çözüm:
Troposfer, atmosferin en alt katmanıdır ve meteorolojik olaylar (yağmur, kar, rüzgar) burada gerçekleşir. Bu katman, yeryüzüne en yakın katmandır.
Doğru Cevap: B

---

Soru 2:
Atmosferde yer alan stratosferin en önemli özelliği nedir?

A) Güneş ışınlarını yansıtır.
B) Ozon tabakası bu katmanda bulunur ve zararlı UV ışınlarını emer.
C) Meteorolojik olayların gerçekleştiği katmandır.
D) Sıcaklık her zaman düşer.

Çözüm:
Stratosfer, ozon tabakasının bulunduğu katmandır. Ozon tabakası zararlı ultraviyole (UV) ışınlarını emerek yeryüzünü korur.
Doğru Cevap: B

---

Soru 3:
Mezosfer hakkında aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Atmosferin en soğuk katmanıdır.
B) Yıldız kayması olaylarının gözlemlendiği katmandır.
C) Gaz yoğunluğu en fazla olan katmandır.
D) Sıcaklık yükseldikçe azalır.

Çözüm:
Mezosfer, atmosferin en soğuk katmanıdır ve meteorların yanarak parçalandığı yerdir. Ancak gaz yoğunluğu en fazla olan katman troposferdir.
Doğru Cevap: C

---

Soru 4:
Atmosferin iyonosfer katmanında gerçekleşen olaylardan hangisi doğrudur?

A) Zararlı UV ışınlarını filtreler.
B) Radyo dalgalarının yansıtılmasını sağlar.
C) Atmosferin en yoğun gaz içeren katmanıdır.
D) Tüm meteorolojik olaylar burada gerçekleşir.

Çözüm:
İyonosfer, radyo dalgalarını yansıtabilme özelliğine sahip olduğu için iletişim sistemlerinde önemli bir rol oynar.
Doğru Cevap: B

---

Soru 5:
Termosferin özellikleriyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Aurora (kutup ışıkları) bu katmanda oluşur.
B) Gaz molekülleri arasındaki mesafe çok fazladır.
C) Sıcaklık, bu katmanda yükseklikle birlikte azalır.
D) Uluslararası Uzay İstasyonu bu katmanda hareket eder.

Çözüm:
Termosferde sıcaklık, yükseldikçe artar çünkü güneş ışınlarını doğrudan soğurur. Dolayısıyla “Sıcaklık azalır” ifadesi yanlıştır.
Doğru Cevap: C