Uzun gözlem ve deneyimler sonucu ortaya çıkmış, kalıplaşmış, söyleyeni belli olmayan, bilgi ve öğüt verici sözlere atasözü denir.

Örnekler

• Görünen köy kılavuz istemez.
  Anlamı: Ne kadar gizlense de gerçekler ortadır.
• Bir koltuğa iki karpuz sığmaz.
  Anlamı: Aynı anda birden çok işle ilgilenmek başarı için sakıncalıdır.
• Üzüm üzüme baka baka kararır.
  Anlamı: Her zaman bir arada bulunan, arkadaşlık eden kimseler birbirine huy aşılar.
• Rüzgâr eken fırtına biçer.
  Anlamı: Herkesin zarar görmesine yol açacak işler yapan kimse sonunda en büyük zarara kendisi uğrar.
• Harman döven öküzün ağzı bağlanmaz.
  Anlamı: Çalışanın emeğinin karşılığı verilmelidir.
• Yuvarlanan taş yosun tutmaz.
  Anlamı: Sürekli olarak iş değiştiren bir kimse başarı kazanamaz.
• Dost ile ye, iç; alışveriş etme.
  Anlamı: Alışverişte iki taraf da kendi çıkarını düşündüğünden iki dost arasındaki alışveriş, dostluğu bozabilir.
• Her horoz kendi çöplüğünde öter.
  Anlamı: Herkes ancak kendi çevresinde değer taşır ve sözünü orada geçirebilir.

Önemli Bilgi: Bazı atasözlerinin birden fazla anlamı bulunmaktadır.

Örnekler

• Ağır kazan geç kaynar.
  –› Bu atasözü “Kalın kafalı insan bir konuyu geç anlar.” ve “Tembel kişi, işi geç yapar.” anlamında kullanılabilmektedir.
• Boş çuval ayakta durmaz.
  –› Bu atasözü “Karnı doymayan kimse çalışamaz.” ve “Bilgisiz ve yeteneksiz kişi kendine verilen görevlerde tutunamaz.” anlamında kullanılabilmektedir.

Örnek Soru: Aşağıdakilerden hangisinde “Sıkışık zamanlarda önemsiz şeylerin değeri çoktur.” anlamında bir atasözü kullanılmıştır?
A) Aş taşınca kepçeye paha olmaz.
B) Ağaçtan maşa olmaz.
C) Ak koyununun kara kuzusu da olur.
D) Balta değmedik ağaç olmaz.

Çözüm: Seçeneklerdeki atasözleri gerçek anlamlarından hareketle yorumlandığında “A” seçeneğinde “aşın taşması” ile “sıkışık zaman”, “kepçeye paha olmaması” ile de “önemsiz şeylerin değerinin çok olması” sonucuna ulaşılmaktadır. Doğru cevap “A” seçeneğidir.

Atasözlerinin Özellikleri

1. Atasözleri kalıplaşmıştır, sözcüklerin yerine başka sözcükler getirilemez veya sözcüklerin yeri değiştirilemez.

Örnek

• “Ak akçe kara gün içindir.” atasözü “Kara gün içindir ak akçe” ya da “Ak akçe kötü gün içindir.” şeklinde değiştirilemez.

Dikkat: Atasözleri kalıplaşmıştır ancak bazı atasözlerinin farklı biçimleri olduğu unutulmamalıdır.

Örnek

• İşleyen demir pas tutmaz.
  İşleyen demir ışıldar
  ⇒ Yukarıdaki atasözleri aynı atasözlerinin farklı biçimleridir.

2. Atasözleri, genellikle mecaz anlamlıdır ancak bazı atasözleri gerçek anlamıyla kullanılır.

Örnekler

• Minareyi çalan kılıfını hazırlar. ( Mecaz anlamlı)
• Bugünkü işini yarına bırakma. (Gerçek anlamlı)
• Üzüm üzüme baka baka kararır. ( Mecaz anlamlı)
• Son pişmanlık fayda etmez. (Gerçek anlamlı)

Dikkat: Bazı atasözleri hem gerçek hem mecaz anlamıyla düşünülebilir.

Örnekler

• Bal tutan, parmağını yalar. (Hem gerçek hem mecaz)
• Mum dibine ışık vermez. (Hem gerçek hem mecaz)
• Davulun sesi uzaktan hoş gelir. (Hem gerçek hem mecaz)
• Deniz kenarında dalga eksik olmaz. (Hem gerçek hem mecaz)

3. Atasözleri, öğüt verici sözlerdir. Bu öğüt kimi atasözlerinde doğrudan, kimi atasözlerinde dolaylı olarak verilir. Emir kipiyle çekimlenen atasözlerinde doğrudan öğüt vardır.

Örnekler

• Dost ile ye, iç; alışveriş etme.
  ⇒ Bu atasözü, emir kipiyle çekimlendiği için doğrudan öğüt vermektedir.
• Borç yiyen, kesesinden yer.
  ⇒ Bu atasözü, emir kipiyle çekimlenmediği için dolaylı olarak öğüt vermektedir.

4. Bazı atasözleri töre, gelenek, inanç ya da doğa olaylarını yansıtabilir.

Örnekler

• Aman diyene kılıç kalkmaz. (Töre ile ilgili)
• Allah, kulunu kısmeti ile yaratır. (İnanç ile ilgili)
• Kork aprilin beşinden, öküzü ayırır eşinden. (Doğa olayları ile ilgili)

5. Atasözleri arasında eş ya da zıt anlam ilişkisi bulunabilir.

Örnekler

• İşleyen demir ışıldar.
  Akan su yosun tutmaz.
  ⇒ Eş anlamlı atasözleri
• Öfke baldan tatlıdır.
  Öfkeyle kalkan zararla oturur.
  ⇒ Zıt anlamlı atasözleri

Dikkat: Deyimler ve atasözlerini karıştırmamak için aşağıdaki özelliklere dikkat edilmelidir.

Atasözleri cümle şeklinde, deyimler ise genellikle söz grubu şeklindedir.

Örnekler

• Et, tırnaktan ayrılmaz. (Atasözü)
• Et tırnak olmak (Deyim)

Atasözleri öğüt, ders verir; deyimler ise bir durumu anlatır.

Örnekler

• Sözünü bil, pişir; ağzını der, devşir. (Öğüt verir.)
• Konuşmacı sözü uzatınca herkes sıkıldı. (Bu cümledeki altı çizili deyim “gereğinden çok konuşmak” durumunu anlatır.)

Örnek Soru: Bilgi, insanın dünyaya bakış açısını değiştirir. Bilgiyle donanmış kişiler, kendi bilgisinin ne kadar sınırlı olduğunun, evrende öğrenilecek daha çok şey olduğunun farkındadır. Bilgi düzeyini artırmaya çalışır. Bilgi düzeyi arttıkça insanlara sevgisi ve hoşgörüsü de artar. Başkalarını küçümsemez, daima mütevazı olur.
Bu metnin ana fikrini ifade eden atasözü aşağıdakilerden hangisidir?
A) Ağaç ne kadar uzasa göğe ermez.
B) Ağacın meyvesi olunca başını aşağı salar.
C) Ağaç yaprağıyla gürler.
D) Her ağacın meyvesi olmaz.

Çözüm: Metnin ana düşüncesi “Bilgi, insanı alçak gönüllü yapar.” olduğuna göre “B” seçeneğindeki “Bilgi ve erdemle donanmış kimseler alçak gönüllü olur.” anlamındaki atasözü bu metnin ana fikrini ifade etmektedir. Doğru cevap “B” seçeneğidir.