Yazılı ve sözlü anlatımda duygu ve düşüncelerimizi aktarırken kurduğumuz cümlelerin açık ve anlaşılır olması; gereksiz ve çelişkili ifadelerle dil yanlışlarının bulunmaması gerekir. Bu niteliklerin bulunmadığı cümlelerde anlatım bozukluğu vardır. Anlatım bozuklukları, anlama ve yapıya bağlı bozukluklar olmak üzere iki grupta incelenir.

YAPIYA BAĞLI BOZUKLUKLARI

1. ÖZNE-YÜKLEM UYUMSUZLUĞU

Bir cümlenin öznesi ile yükleminin tekillik – çoğulluk, olumluluk – olumsuzluk ve kişi bakımından birbirine uymaması sonucu ortaya çıkan anlatım bozukluğudur.

A. TEKİLLİK-ÇOĞULLUK UYUMU

Bir cümlenin öznesi insan ve çoğulsa yüklem tekil de çoğul da çekimlenebilir. Bunun dışında cümlenin yüklemi daima tekil olmalıdır.

Örnekler

• Komşularımız, taşınacağımızı duyduklarında üzülmüşlerdi.
  -› Bu cümlede özne insan ve çoğul olduğu için yüklem tekil de çoğul da çekimlenebilir. Dolayısıyla cümlede anlatım bozukluğu yoktur.
• Avludaki güvercinler birdenbire havalandılar.
  -› Bu cümlede özne insan dışı bir varlık olduğu için yüklem tekil olmak zorundadır ve yüklem çoğul çekimlendiği için anlatım bozukluğu vardır.

Dikkat: Kişileştirmenin bulunduğu cümlelerde insan dışı varlıklar özne olsa da yüklem çoğul olabilir.

Örnek

• Ağaçlar, baharın onları kandırmasına üzülüyorlardı.
  -› Bu cümlede özne insan dışı bir varlıktır ancak kişileştirmeye başvurulduğu için yüklem çoğul olabilir. Dolayısıyla cümlede anlatım bozukluğu yoktur.

Önemli Bilgi: Bir cümlenin öznesi “herkes, hepsi, hiçbiri, kimse, birçok, birkaç” gibi belgisiz zamir ya da sıfatlardan oluşuyorsa yüklem tekil olur.

Örnekler

• Toplantıdaki herkes bu fikri hemen benimsemişlerdi.
  -› Bu cümlenin öznesinde “herkes” sözcüğü kullanıldığı için yüklemin çoğul çekimlenmesi anlatım bozukluğuna sebep olmuştur.
• Birçok insan, kitap okumanın yararını bildiği hâlde kitap okumazlar.
  -› Bu cümlenin öznesinde “birçok” sözcüğü kullanıldığı için yüklemin çoğul çekimlenmesi anlatım bozukluğuna sebep olmuştur.

B. OLUMLULUK-OLUMSUZLUK UYUMU

Bir cümlenin öznesi “herkes, hepimiz, hepsi” gibi sözcüklerden oluşuyorsa yüklem olumlu, “kimse, hiçbiri” gibi sözcüklerden oluşuyorsa yüklem olumsuz olmalıdır.

Örnekler

• Hepimiz bu güzel manzaradan uzun süre gözlerimizi alamadık.
  -› Bu cümlenin öznesi “hepimiz” sözcüğü olduğu için yüklemin olumsuz çekimlenmesi anlatım bozukluğuna sebep olmuştur.
• Kimse sessiz kalmamış, bu haksızlığa tepki vermişti.
  -› Bu cümlede “kimse” öznesinin “kalmamış” ve “tepki vermişti” yüklemleri için ortak kullanılması anlatım bozukluğuna sebep olmuştur. “Kimse” sözcüğü olumsuz yüklemle (kalmamış) kullanılabilir ancak olumlu yüklemle (tepki vermişti) kullanılamaz.

C. KİŞİ UYUMU

Bir cümlenin öznesi birden çok kişiden oluşuyorsa yüklem, aşağıdaki kişilere göre çekimlenmelidir.

Örnekler

• Yemeklerin hepsini annem ve ben hazırladım.
  -› Bu cümlede annem (o) ve ben özne olduğu için yüklemin l. tekil kişiyle (ben) çekimlenmesi anlatım bozukluğuna sebep olmuştur. Yüklem, I. çoğul ile çekimlenerek (hazırladık) anlatım bozukluğu düzeltilebilir.
• Sen ve kardeşin patates çuvallarını depoya taşısın.
  -› Bu cümlede sen ve o (kardeşin) özne olduğu için yüklemin III. kişiyle (o) çekimlenmesi anlatım bozukluğuna sebep olmuştur. Yüklem, II. coğul ile çekimlenerek (taşıyın) anlatım bozukluğu düzeltilebilir.

2. YÜKLEM EKSİKLİĞİ

Farklı yüklemlere bağlanması gereken öğelerin aynı yükleme bağlanması sonucu ortaya çıkan anlatım bozukluğudur.

Örnekler

• Kahvaltıda peynir, ekmek ve çay içtik.
  -› Bu cümlede “peynir, ekmek” ve “çay” ögeleri aynı yükleme (içtik) bağlandığı için yüklem eksikliği vardır. Cümle, “peynir, ekmek” öğelerinden sonra “yedik” yüklemi getirilerek düzeltilebilir.
• Türk müziğini çok, yabancı müziği ise hiç sevmem.
  -› Bu cümlede “Türk müziğini” ve “yabancı müziği” öğeleri aynı yükleme (sevmem) bağlandığı için yüklem eksikliği vardır. Cümle, “çok” sözcüğünden sonra “severim” yüklemi getirilerek düzeltilebilir.
• Dilimizin yozlaştığını, yabancı sözcüklerin kullanılmamasını istedi.
  -› Bu cümlede “dilimizin yozlaştığını” ve “yabancı sözcüklerin kullanılmamasını” ögeleri aynı yükleme (istedi) bağlandığı için yüklem eksikliği vardır. Cümle, “yozlaştığını” sözcüğünden sonra “söyledi” yüklemi getirilerek düzeltilebilir.

Önemli Bilgi: Cümlede farklı fiilimsilere bağlanması gereken öğelerin aynı fiilimsiye bağlanması sonucu fiilimsi eksikliği söz konusu olabilir.

Örnek

• Doktorlar, abur cubur ve gazlı içecek içenleri uyardı.
  -› Bu cümlede “abur cubur” ve “gazlı içecekler” öğelerinin aynı fiilimsiye (içenleri) bağlanması anlatım bozukluğudur. Cümle “abur cubur” ifadesinden sonra “yiyenleri” fiilimsisi getirilerek düzeltilebilir.

Dikkat: Yüklemlerinden biri olumlu, diğeri olumsuz olan sıralı, isim cümlelerinde ek fiilin ortak kullanılması anlatım bozukluğuna sebep olur.

Örnek

• Mağazadaki ürünler kaliteli ama ucuz değildi.
  -› Bu cümlede “kaliteli” yüklemi olumlu, “ucuz” yüklemi ise olumsuz olduğu için “değildi” ek fiilinin ortak kullanılması anlatım bozukluğudur. Cümle, “kaliteli” sözcüğüne ek fiil getirilerek (kaliteliydi) düzeltilebilir.

3. ÖZNE EKSİKLİĞİ

Cümlede farklı öznelere bağlanması gereken yüklemlerin aynı özneye bağlanması sonucu ortaya çıkan anlatım bozukluğudur.

Örnekler

• Çocuğun durumu kötüydü, bir süre hastanede yatacaktı.
  -› Bu cümlede yüklemler, aynı özneye (çocuğun durumu) bağlanmış ancak özne, ikinci yükleme uymadığı için anlatım bozukluğu ortaya çıkmıştır. Cümle, “bir süre” sözünden önce “çocuk” öznesi getirilerek düzeltilebilir.
• Kitabın baskısı tamamlandı ve piyasaya çıktı.
  -› Bu cümlede yüklemler, aynı özneye (kitabın baskısı) bağlanmış ancak özne, ikinci yükleme uymadığı için anlatım bozukluğu ortaya çıkmıştır. Cümle, “piyasaya” sözcüğünden önce “kitap” öznesi getirilerek düzeltilebilir.
• Hiçbiri beni desteklememiş, fikirlerime karşı çıkmıştı.
  -› Bu cümlede yüklemler, aynı özneye (hiçbiri) bağlanmış ancak özne, olumsuz ifadelerle kullanılabilen bir sözcük olduğu için ikinci yükleme uymamıştır. Cümle, “fikirlerime” sözcüğünden önce “hepsi” öznesi getirilerek düzeltilebilir.

Dikkat: Öznenin, cümledeki fiilimsi ve yüklem için ortak kullanılması da anlatım bozukluğuna sebep olabilir.

Örnek

• Evin içi boşaltıldıktan sonra iş makineleriyle yıkıldı.
  -› Bu cümlede “evin içi” öznesinin, “boşaltıldıktan” fiilimsisi ve “yıkıldı” yüklemi için ortak kullanılması anlatım bozukluğuna sebep olmuştur. Cümle, “iş makineleriyle” sözünden önce “ev” öznesi getirilerek düzeltilebilir.

Örnek Soru
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde anlatım bozukluğunun sebebi diğerlerinden farklıdır?
A) Yaşlı kadının ikram ettiği gözlemeyi ve ayranı içtik.
B) Binanın inşaatı tamamlanmış ve geçen hafta hizmete açılmıştı.
C) Arabanın benzini bitmiş, bu nedenle çalışmıyor.
D) Telefonumun şarjı bitince seni arayamadan kapandı.

Çözüm: “A” seçeneğinde “içtik” yüklemi, “gözlemeyi” ögesine uymadığı için yüklem eksikliği vardır. “B” seçeneğinde “binanın inşaatı” öznesi, “açılmıştı” yüklemine, “C” seçeneğinde “arabanın benzini” öznesi, “çalışmıyor” yüklemine, “D” seçeneğinde “telefonun şarjı” öznesi “kapandı” yüklemine uymadığı için özne eksikliği vardır. Doğru cevap “A” seçeneğidir.

4. NESNE EKSİKLİĞİ

Cümlede nesne alması gereken yüklemin nesnesiz kullanılmasından kaynaklanan anlatım bozukluğudur.

Örnekler

• Pamukkale’ye yıllar önce gitmiş, çok beğenmiştim.
  -› Bu cümlede “Neyi beğenmiştim?” sorusuna “Pamukkale’ye” ifadesi cevap olamayacağı için nesne eksikliği vardır. Cümle, “çok” sözcüğünden önce “Pamukkale’yi” sözcüğü getirilerek düzeltilebilir.
• Akıllı telefonun özelliklerini inceledi ve satın aldı.
  -› Bu cümlede “Neyi satın aldı?” sorusuna “akıllı telefonun özelliklerini” ifadesi cevap olamayacağı için nesne eksikliği vardır. Cümle “ve”bağlacından sonra “akıllı telefonu” sözü getirilerek düzeltilebilir.
• O çuval çok ağır, ben tek başıma taşıyamam.
  -› Bu cümlede “Neyi taşıyamam?” sorusuna “o çuval” ifadesi cevap olamayacağı için nesne eksikliği vardır. Cümle, “ben” sözcüğünden
  sonra “o çuvalı” sözü getirilerek düzeltilebilir.

5. YER TAMLAYICISI EKSİKLİĞİ

Cümlede yer tamlayıcısı alması gereken yüklemin, yer tamlayıcısı olmadan kullanılması ile ortaya çıkan anlatım bozukluğudur.

Örnekler

• Arkadaşlarını çok sever, her zaman güvenirdi.
  -› Bu cümlede “Kime güvenirdi?” sorusuna “arkadaşlarını” sözcüğü cevap olamayacağı için yer tamlayıcısı eksikliği vardır. Cümle, “her zaman” ifadesinden önce “arkadaşlarına (onlara)” sözcüğü getirilerek düzeltilebilir.
• Evden sabah çıkmış, akşama kadar dönmemişti.
  -› Bu cümlede “Nereye dönmemişti?” sorusuna “evden” sözcüğü cevap olamayacağı için yer tamlayıcısı eksikliği vardır. Cümle, “akşama kadar” ifadesinden sonra “eve” sözcüğü getirilerek düzeltilebilir.
• Yavru kediyi içeri almış, bir tabak süt vermişti.
  -› Bu cümlede “Neye vermişti” sorusuna “yavru kediyi” sözü cevap olamayacağı için yer tamlayıcısı eksikliği vardır. Cümle “bir tabak süt” ifadesinden önce “ona” sözcüğü getirilerek düzeltilebilir.

6. ZARF TAMLAYICISI EKSİKLİĞİ

Cümlede zarf tamlayıcısı alması gereken yüklemin, zarf tamlayıcısı olmadan kullanılması ile ortaya çıkan anlatım bozukluğudur.

Örnekler

• Kimseye kötü söz Söylemez, tartışmaya bile girmezdi.
  -› Bu cümlede “Kiminle tartışmaya girmezdi?” sorusuna “kimseye” sözcüğü cevap olamayacağı için zarf tamlayıcısı eksikliği vardır. Cümle, “tartışmaya” sözcüğünden önce “kimseyle” sözcüğü getirilerek düzeltilebilir.
• Bu acıya nasıl dayanacak, nasıl başa çıkacaktı?
  -› Bu cümlede “Neyle başa çıkacaktı?” sorusuna “bu acıya” ifadesi cevap olamayacağı için zarf tamlayıcısı eksikliği vardır. Cümle, “nasıl” sözcüğünden önce “bu acıyla” sözü getirilerek düzeltilebilir.

7. TAMLAMA YANLIŞLARI

Bir tamlamada tamlayan ile tamlanan arasındaki uyumsuzluktan veya tamlayanın kullanılmamasından kaynaklanan anlatım bozukluğudur.

Örnekler

• Konserde yabancı ve Türk müziğine yer verildi.
  -› Bu cümlede “yabancı” sıfatı ile Türk adının aynı tamlanana bağlanması anlatım bozukluğuna sebep olmuştur. Tamlama, “yabancı müzik ve Türk müziğine” şeklinde kurulmalıdır.
• Kavanozu dolaptan çıkardı, kapağını açtı.
  -› Bu cümlede “Neyin kapağını?” sorusunun cevabı bulunmadığı için tamlayan eksikliği vardır. Cümle, “kavanozun kapağını” şeklinde düzeltilmelidir.

Önemli Bilgi: Yalın hâlde kullanılan isimlerden sonra “ve” bağlacı ile belirtisiz isim tamlaması getirilirse tamlanan, “ve” bağlacından önceki sözcüğü de kapsayacağı için anlatım bozukluğu ortaya çıkar.

Örnek

• Misafirlere çay ve un kurabiyesi ikram etmişti.
  -› Bu cümlede “kurabiye” sözcüğü “çay” ismini de kapsadığı ve “çay kurabiyesi” şeklinde bir tamlama ortaya çıktığı için anlatım bozukluğu vardır. Cümle, “un kurabiyesi ve çay” şeklinde düzeltilebilir.

Dikkat: Sıfat tamlamalarında sıfat görevindeki sözcük çoğul bir anlam taşıyorsa nitelediği ismin çoğul eki alması anlatım bozukluğuna yol açar.

Örnek

• Mesleğimin ilk yıllarında birçok sorunlar yaşadım.
  -› Bu cümlede “birçok” sıfatı çoğul bir anlam taşıdığı için nitelediği ismin (sorunlar) çoğul eki alması anlatım bozukluğuna yol açmıştır. Tamlama, “birçok sorun” şeklinde düzeltilmelidir.

8. EK YANLIŞLIKLARI

Cümlede bazı eklerin kullanılmaması ya da gereksiz kullanılması ile ortaya çıkan anlatım bozukluğudur.

A. TAMLAYAN (-IN / -İN / -UN / -ÜN) EKİYLE İLGİLİ YANLIŞLIKLAR

Tamlayan ekinin kullanılmaması ya da gereksiz kullanılması ile ortaya çıkan anlatım bozukluğudur.

Örnekler

• Bu çocuklar, sokakta çalışmak yerine okula gitmesi gerekir.
  -› Bu cümlede “gitmesi” sözcüğünün tamlayanı olan “çocuklar” sözcüğü tamlayan eki almadığı için anlatım bozukluğu vardır. Cümle, “bu çocukların” şeklinde düzeltilebilir.
• Bazı insanların stres nedeniyle uyku problemi yaşamaktadır.
  -› Bu cümlede “insanların” sözcüğü tamlama kurmadığı hâlde tamlayan eki (-ın) aldığı için anlatım bozukluğu vardır. “-ın” eki cümleden atılarak bozukluk düzeltilebilir.

B. İYELİK EKİYLE İLGİLİ YANLIŞLIKLAR

İyelik ekinin kullanılmaması ya da gereksiz kullanılması ile ortaya çıkan anlatım bozukluğudur.

Örnekler

• Türkiye haritası, dergimizin bizi ilgiyle takip eden okurlara armağandır.
  -› Bu cümlede “dergimizin” sözcüğünün tamlananı olan “armağandır” sözcüğü iyelik eki almadığı için anlatım bozukluğu vardır. Cümle, “armağanıdır” şeklinde düzeltilebilir.
• Hepimizin ortak isteğimiz köye okul yapılmasıydı.
  -› Bu cümlede “isteğimiz” sözcüğünün aldığı “-miz” iyelik eki gereksiz kullanıldığı için anlatım bozukluğu vardır. Cümle, “hepimizin ortak isteği” şeklinde düzeltilmelidir.

Dikkat: Bir tamlama kurmamış isim-fiillerin iyelik eki alması da anlatım bozukluğuna sebep olur.

Örnek

• Babam bana araba sürmesini öğretecekti.
  -› Bu cümledeki “sürmesini” isim – fiilinin iyelik eki alması, bir tamlama kurmadığı için anlatım bozukluğuna sebep olmuştur. Cümle, “sürmeyi” şeklinde düzeltilebilir.

C. “-Kİ” EKİYLE İLGİLİ YANLIŞLIKLAR

Sıfat yapım eki olan “-ki”nin gereksiz kullanılması ile ortaya çıkan anlatım bozukluğudur.

Örnek

• Kitaptaki kullanılan dil son derece yalındı.
  -› Bu cümlede “kitaptaki” sözcüğünün aldığı “-ki” eki gereksiz kullanıldığı için anlatım bozukluğu vardır. Cümle, “-ki” ekinin çıkarılmasıyla düzeltilebilir.

Önemli Bilgi: “-den / -dan” eklerinin “sebep, neden” gibi ifadelerle kullanılması da anlatım bozukluğuna sebep olur.

Örnek

• Başarısızlığınızın nedeni planlı çalışmamanızdandır.
  -› Bu cümlede “neden” sözcüğüyle birlikte aynı anlamı veren “-dan” eki kullanıldığı için anlatım bozukluğu vardır. Cümle, “-dan” ekinin çıkarılmasıyla düzeltilebilir.

9. ÇATI UYUŞMAZLIĞI

Fiilimsi bulunan cümlelerde yan cümle ile temel cümlenin etkenlik ve edilgenlik bakımından birbirine uymaması ile ortaya çıkan anlatım bozukluğudur.

Örnek

• Kağıtları dosyadan çıkarıp hepsine tek tek bakıldı.
  -› Bu cümlede fiilimsi etken, yüklem ise edilgen çatılı olduğu için anlatım bozukluğu vardır. Cümle, “Kâğıtlar dosyadan çıkarılıp…” ya da “…baktı.” şeklinde düzeltilebilir.

Anlatım bozuklukları Testleri İçin Tıklayın