Sultan Alp Arslan Anadolu’nun fethini ve Türkleşmesini hızlandırmak için bölgeye komutanlarını göndererek fethedilen toprakların fetheden komutana kılıç hakkı olarak verileceğini bildirmiştir. Malazgirt Zaferi’nden sonra Anadolu’da ilk Türk beyliklerinin kurulmasıyla Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması hızlanmıştır. Xl. yüzyılda Anadolu’yu yurt edinen Türkler, burada kurdukları devletleri daha çok kurucularının veya bölgenin adıyla anmıştır.

Malazgirt Zaferi’nden sonra Anadolu’da; Danişmentliler (Sivas-Tokat-Kayseri), Mengücekliler (Erzincan), Artuklular (Mardin), Saltuklular (Erzurum), Dilmaçoğulları (Bitlis-Erzen), Ahlatşahlar-Sökmenliler (Ahlat-Erciş-Van) ve Çaka Beyliği (İzmir) gibi beylikler kurulmuştur.

Saltuklular (1072 – 1202)

• Kurucusu Alp Arslan’ın komutanlarından Ebu’l Kasım Saltuk’tur. Erzurum merkez olmak üzere Kars, Oltu, Bayburt, Malazgirt ve Artvin civarında hüküm sürmüştür.
• Gürcülerle mücadele eden Saltuklu hükümdarları, Türkiye Selçukluları ile iyi ilişkiler kurmuştur.
• Mimaride, sanatta ve kültürdeki anlayışlarıyla diğer Türk beylik ve devletlerini etkilemişlerdir.
• Erzurum’daki Kale Camii, Üç Kümbetler, Ulu Camii, Tepsi Minare ve Tercan’daki Mama Hatun Kümbeti Saltukluların önemli eserleridir.

Danişmentliler (1080 – 1178)

• Danişment Gazi, Malazgirt Zaferi’nden sonra Yeşilırmak Havzası’na hâkim olmuştur. 1085’ten sonra Kızılırmak Havzası’nda genişleyen Danişmentliler; Sivas, Malatya, Kayseri, Tokat, Niksar, Amasya civarlarında hâkimiyet kurmuştur.
• Malatya’nın hâkimiyet altına alınması konusunda Türkiye Selçukluları ile çatışmalar yaşamışlardır. Haçlı Seferleri’nin başlamasıyla Danişmentelçuklu çatışması, Haçlılara karşı dayanışma ve ortak mücadeleye dönüşmüştür.
• Anadolu’nun ilk medresesi olan Yağıbasan Medresesi (Tokat- Niksar) en önemli eserlerindendir. “Danişmentnâme” adlı manzum türdeki eserde, Danişmentlilerin ülkelerine yaptığı hizmetler anlatılmaktadır.

Mengücekliler (1080-1228)

• Sultan Alp Arslan’ın komutanlarından Mengücek Ahmet Gazi tarafından kurulmuştur. Erzincan, Kemah, Divriği ve Şebinkarahisar civarında hüküm sürmüştür.
• Gürcüler ve Trabzon Rum İmparatorluğu ile mücadeleleri olmuştur. Selçuklu devlet yapısını iki asra yakın bu bölgede yaşatmışlardır.
• Divriği Ulu Camii (UNESCO tarafından Dünya Kültür Mirası listesine alınmıştır.) ve Sitte Melik Kümbeti önemli eserlerindendir. Bölgede meydana gelen depremler, beyliğe ait eserlerin günümüze kadar ulaşmasını engellemiştir.

Artuklular (1102 – 1231)

• Mardin merkezli olarak kurulmuş ve 1231 ‘e kadar Mardin, Hasankeyf, Harput olmak üzere üç kol hâlinde varlığını sürdürmüştür. Çeşitli din, mezhep ve milletlere mensup kitlelerin yaşadığı Anadolu’nun güney doğusunda hâkimiyet kurmuştur.
• Önemli bilim insanlarından biri olan El-Cezerî, elektriğin henüz kullanılmadığı dönemde sadece su ve mekanik parçalar ile çalışan makineler yapmıştır.
• Diyarbakır Ulu Camii, Mardin Zinciriye ve Mesudiye Medreseleri, Batman Çayı üzerindeki Malabadi Köprüsü önemli eserlerindendir.

Çaka Beyliği (1081 – 1093)

• İlk Türk denizcisi olarak bilinen Çaka Bey, Oğuzların Çavuldur koluna mensup Türkmenlerdendir.
• İzmir’de beyliğini kuran Çaka Bey, Midilli, Sakız ve Rodos adalarını fethetmiştir.
• Türkiye Selçukluları ile Çaka Beyliği arasındaki ilişkilerde Bizans etkili olmuştur. Bizans’ı tehdit eden Çaka Bey, damadı I. Kılıç Arslan tarafından öldürtülmüştür.

Anadolu Beyliklerinin Ortak Özellikleri

• Büyük Selçuklulara bağlı olarak kurulan ilk Türk beyliklerinin ortak özelliği kurucularının Oğuzlara mensup olmasıdır.
• Yeni yurtlarını Bizans, Gürcü, Ermeni ve Haçlılara karşı korumuşlar, Anadolu’nun fethi, korunması, Türkleşmesi ve İslamlaşmasında önemli rol oynamışlardır.
• Anadolu’da yeni yerleşim alanları kurarak buralara Türkçe adlar vermişler, Türk İslam kültürünü Anadolu’ya taşımışlardır.
• Anadolu’daki Hristiyan halkın Bizans ve Balkanlara göç etmelerinde etkili olmuşlar; Horasan, Harzem ve Maveraünnehir bölgelerinde yaşayan Türklerin Anadolu’ya gelmelerine ortam hazırlamışlardır.